H.S.Chamberlain, wegbereider van de nazi ideologie

Onbekend en miskend

De naam Houson Stewart Chamberlain (1855-1927) is onbekend en deels miskend. Zijn naam verschijnt bijna nog uitsluitend in de biografie van Wagner omdat Chamberlain met Eva (1867-1942) gehuwd was, het buitenechtelijk kind dat Wagner had met Cosmia Liszt die op dat ogenblik nog gehuwd was met Hans von Bülow. De villa die Chamberlain en Eva in Bayreuth bewoonden is vandaag het Jean-Paul-Museum. Over deze 19de -eeuwse antisemitische rassentheoreticus, pangermanist en wegbereider van het nationaalsocialisme verschenen nog maar weinig historische biografieën.

Historicus-biograaf Pieter Jan Verstraete (°1956) is de eerste die nu een Nederlandstalige biografie van deze “gecultiveerde Engelse gentleman”, telg uit een bijzonder intellectuele familie, schreef. Hij maakt hierbij komaf met tal van verhalen en legendes rond Chamberlain en toont aan dat het vooral de nazi-ideoloog, Reichsleiter Alfred Rosenberg (1893-1946) was die Chamberlains werk na diens dood in extremistische zin uitwerkte en herwerkte. Ook de filosoof Friedrich Nietzsche was via zijn zuster Elisabeth eenzelfde lot beschoren. Op haar begrafenis in 1935 was Hitler aanwezig. Chamberlain beschouwde in zijn hoofdwerk “Die Grundlagen des Neunzehnten Jahrhunderts” (“The Foundations of the Nineteenth Century”), bv. de slaven als een tak van de Germaanse stam. De nazi ideologen schrapten deze passage.

Profeet van het Deutschtum

Verstraete stelt de lezer de door Kant, Schiller en Goethe geïnspireerde profeet van het Derde Rijk en van het Deutschtum voor. We zien Chamberlain en zijn broers voor tien jaar (tot 1866) in Versailles bij hun oma en tante, we zien hem in het gezelschap van Cosima, Siegfried en Eva Wagner in Bayreuth (1909–1927), van de portretschilder Franz von Lenbach en de actrice Lili Petri, en we bezoeken met Verstraete als gids, Bad Ems en zijn tijdelijke woonst in Vert Pré nabij Genève. Daar leerde de ondertussen gehuwde Chamberlain, Adolphe Appia kennen. Appia (1862-1928) was bekend voor zijn moderne licht ensceneringen van de opera’s en drama’s van Richard Wagner.

Liebenberger en Bayreuther Kreis

Verstraete brengt de lezer naar Schloss Liebenberg in Brandenburg waar Chamberlain samen met o.a. de theoloog en kerkhistoricus Adolf von Harnack, auteur van “Das Wesen des Christentums”, tot de omstreden “Liebenberger Kreis” of “Liebenberger Tafelrunde” van Philipp Fürst zu Eulenburg und Hertefeld, vertrouweling van Keizer Wilhelm II, behoorde. Verstraete’s verhaal brengt de lezer ook naar het Wenen van burgemeester Karl Lueger (1888–1908) (het Wenen van de Sezession), en hij vertelt over geestgenoten van Chamberlain als de professor in de indologie aan de Universiteit van Wenen Leopold von Schroeder (Chamberlain droeg zijn boek “Arische Weltanschauung”, (over de waarde van de Indische filosofie) op aan von Schroeder), Julius Langbehn (auteur van “Rembrandt als Erzieher”), Arthur de Gobinau (auteur van het “Essai sur l’inégalité des races humaines”), over de Wagner specialist Hans von Wolzogen, de kunsthistoricus Henry Thode (die nota bene gehuwd was met Daniela von Bülow, de oudste dochter van Cosima uit haar eerste huwelijk met Hans von Bülow), en huisleraar Otto Kunze.

Duitse trilogie

Dit is een beknopte maar essentiële kennismaking met de leef- en denkwereld van een immense intellectueel wiens radicaal gedachtegoed op een verkeerd ogenblik door de verkeerde ideologen geïnterpreteerd is. Desondanks is het denken van Chamberlain essentieel voor wie de achtergrond en ontstaansgeschiedenis van de nazi ideologie wil begrijpen. Verstraete verzamelde ruim twintig jaar gegevens en documentatie en kwam in het bezit van Chamberlaine’s boeken en brochures, die hij hoofdzakelijk in het begin van de jaren ‘90 in de voormalige DDR kon kopen. De Chamberlain-biografie is het eerste deel van zijn “Duitse trilogie”. Gepland zijn nog de biografieën van Dietrich Eckart en Alfred Rosenberg. Over het rijk geschakeerd leven en werk van de omstreden Houston Stewart Chamberlain schreef Pieter Jan Verstraete een in velerlei opzichten openbarende biografie, voorzien van illustraties. Het boek is interessant en is vertellend geschreven. Een aanrader.

PIETER JAN VERSTRAETE HOUSTON STEWART CHAMBERLAIN 210 bladz. geïllustreerd uitg. Aspekt ISBN 9789463380133