“Aeris” is het negende ECM New Series-album met de expressieve muziek van Erkki-Sven Tüür. Olari Elts, al jarenlang een voorvechter van Tüürs composities, dirigeert het Estisch Nationaal Symfonieorkest in intens gefocuste uitvoeringen van “Phantasma”, “De Profundis” en Tüürs tiende symfonie “ÆRIS”, gecomponeerd voor hoornkwartet en orkest.
Erkki-Sven Tüür, een van de meest originele en belangrijkste componisten van zijn generatie, werd geboren in 1959 in Kärdla, op het Estische eiland Hiiumaa. Hij heeft de ruige landschappen van het eiland en de veranderende weersomstandigheden aangehaald als invloeden op zijn muzikaal denken. Na percussie en fluit te hebben gestudeerd, ontwikkelde Tüür zijn vaardigheden in compositie aan het Conservatorium van Tallinn en vervolgens zette hij zijn interesse in elektronische muziek voort in Karlsruhe. In 1979 richtte Tüür de “kamerrock” band In Spe op, waarin hij actief was als componist, instrumentalist en zanger. Tegen het einde van de jaren 1980 begon hij vol overgave aan zijn pad als componist. Zijn muzikale ontwikkeling is in kaart gebracht in een reeks ECM-releases die begon in 1996 met Crystallisatio en werd voortgezet met Flux, Exodus, Oxymoron, Strata, Zevende Symfonie en Pianoconcerto, Gesualdo en het kamermuziekalbum Lost Prayers.
In zijn vroeg werk verkende Tüur diverse, polystillistische technieken, van Gregoriaans gezang tot minimalisme, lineaire polyfonie en microtonaliteit, twaalftoonsmuziek en klankveldtechniek. Een overgang in zijn muzikale taal is te horen op het album “Oxymoron”, waar Tüür voor het eerst gebruikmaakte van wat hij zijn “vectoriële schrijfmethode” noemt, een manier om stukken te ontwikkelen vanuit een broncode, een gen dat, terwijl het muteert en groeit, de punten in de structuur van de hele compositie met elkaar verbindt.
“ÆRIS” bestaat uit vier delen die naadloos in elkaar overgaan. “Elk deel drukt een andere ontwikkeling uit tussen het ensemble van solisten en het orkest”,k vertelt Tüur. “Soms verspreiden hun motieven zich in het orkest als memes die beginnen te veranderen en geleidelijk een eigen leven gaan leiden…”
“In het Latijn”, vertelt Tüür nog, “betekent “æris” koper, terwijl “aeris” ook lucht betekent, “en zonder dit essentieel element zou er geen klank uit koperen instrumenten komen. De titel van mijn tiende symfonie richt zich dan ook voornamelijk op de koperklank die het gewicht van deze compositie draagt. Gecomponeerd in 2022, op vraag van het ensemble German Hornsound, is de symfonie een drama van verschuivende energieën en interacties, waarbij de hoorns boodschappers van voorbij de horizon zijn, die voorspellingen doen over op handen zijnde, onomkeerbare veranderingen.
“De steeds dichtere laag, voornamelijk gevormd door de houtblazers”, zo vertelt de componist, “biedt een contrasterend materiaal met de hoorns. Dit contrasterend materiaal vormt op zijn beurt later de basis voor het thema van het hoornkwartet. De symfonie is verdeeld in vier delen die zonder duidelijke scheiding overgaan. Elk deel drukt een andere ontwikkeling uit tussen het solistenensemble en het orkest. Soms verspreiden hun motieven zich als een memes, een zichzelf vermeerderend patroon, in het orkest, die beginnen te veranderen en geleidelijk een eigen leven gaan leiden; soms gaan ze in discussie zonder tot een gemeenschappelijke basis te komen; soms ontstaat er een dialoog tussen de solisten en de ensembles binnen het orkest, waardoor de indruk ontstaat van gedeelde ontwikkelingsprincips…”
“Phantasma” (2008) is een indirecte hommage aan Beethoven, met spookachtige echo’s uit de Coriolanus Ouverture. De buitenaardse allure van Tüürs compositie wordt bovendien benadrukt door microtonale glissandi. De Coriolanus Ouverture is overigens ook een historisch belangrijk werk in Tüürs familiegeschiedenis: “Als mijn vader als jongen tijdens de Tweede Wereldoorlog deze ouverture van Beethoven niet op de radio had ontdekt, was ik waarschijnlijk helemaal geen componist geworden”, verteltTüür. “Blijkbaar was hij volkomen verbijsterd door de ervaring. Vanaf dat moment ging hij bewust op zoek naar informatie over wie deze Beethoven werkelijk was… Die zoektocht leidde hem geleidelijk aan naar het volledie erfgoed van de klassieke muziek. Tegen de tijd dat ik geboren werd, had hij een indrukwekkende platencollectie. En zo ben ik opgegroeid – in een wereld van klanken, gecreëerd door de composities waar mijn vader constant naar luisterde”.
“De Profundis” (2013), opgedragen aan Olari Elts, is een vrije interpretatie van psalm 130 uit het Oude Testament, waarvan de smeekbede vanuit de diepte instrumentaal wordt overgebracht, terwijl de vibrafoon en de harp de muziek vanuit de wanhoop omhoog leiden naar de transformatie van het hele klankveld. “De Profundis is als een stil gebed dat kracht verzamelt naarmate het geleidelijk groeit, steeds intenser wordt en, eenmaal zijn hoogtepunt bereikt, verdampt tot schitterende hoogten”, vertelt Tüur.
Olari Elts (°1971) uit Tallinn, is de oprichter en directeur van het hedendaags muziekensemble NYYD Ensemble. In september 2006, nam hij de nieuw gecreëerde functie van artistiek adviseur van het Orchestre de Bretagne over. Vanaf het begin van het seizoen 2007-2008, werd hij benoemd tot hoofdgastdirigent van het Scottish Chamber Orchestra, en eveneens in 2007, werd hij benoemd tot hoofddirigent van het Estonian National Symphony Orchestra. Olari Elts en Erkki-Sven Tüür zijn al meer dan 30 jaar vrienden en artistieke partners. Begin jaren ’90, initieerden ze het NYDD Festival voor nieuwe muziek in Estland, waaruit het NYDD Ensemble ontstond, de innovatieve hedendaagse muziekgroep onder leiding van Elts, die ook te horen is in de ECM New Series met opnames van de Estische componiste, Helena Tulve (1972), die een leerlinge was van Erkki-Sven Tüür.
Het hoornkwartet German Hornsound, in 2010 in Stuttgart opgericht, heeft een reputatie opgebouwd met hun creatieve programmeringen, waarin alle periodes van de klassieke muziek tot hedendaagse composities zijn vertegenwoordigd.
Erkki-Sven Tüür Æris Estonian National Symphony Orchestra Olari Elts cd ECM New Series 2784 4876994
https://www.stretto.be/2020/11/23/erkki-sven-tuur-lost-prayers-op-het-label-ecm-new-series/