“Les Très Riches Heures du Duc de Berry” is een van de best bewaarde en meest verfijnde, geïllustreerde manuscripten uit de 15de eeuw. Rond 1410 met de hand vervaardigd voor de hertog van Berry, een gepassioneerd mecenas, is dit uitzonderlijk getijdenboek algemeen erkend als een meesterwerk van de internationale gotiek. Na jaren van restauratie wordt dit uitzonderlijk meesterwerk nu getoond in het Musée Condé in Chantilly. Voor het eerst en wellicht voor het laatst, zijn de iconische kalenderbladen er losgebonden en volledig gerestaureerd te zien.
(©Muriel Vatrin)
De magistrale getijdenboeken op 206 perkamenten pagina’s, verenigen verfijnd naturalisme met fantasierijke, levendige composities. Het beroemdste onderdeel is de kalender, geschilderd door de gebroeders Van Lymborch, prachtige maandscènes die hun tijd ver vooruit waren en vooruitwezen naar o.a. Jan van Eyck.
Gedurende de 15de eeuw volgden andere verluchters elkaar op om het manuscript te voltooien, zoals Barthélémy d’Eyck rond 1440 voor de koninklijke familie en Jean Colombe rond 1485 voor Karel I van Savoye, die op zijn beurt het boek erfde. In dit juweel, dat een “kathedraalboek” is geworden zonder zijn eenheid te verliezen, kruisten meerdere invloeden elkaar: Vlaamse, Franse, Italiaanse, Oosterse en antieke, die geleidelijk door specialisten aan het licht zijn gebracht. Sinds de installatie in Chantilly en de eerste reproducties, uitgevoerd door de hertog van Aumale, verwierf het boek wereldwijde bekendheid en verwierf het de status van een icoon van de middeleeuwen. Het vormt nog steeds een poëtisch en ideaalbeeld van de middeleeuwen in de collectieve verbeelding.
Hoewel “Les Très Riches Heures du duc de Berry” wereldwijd tot de mooiste en bekendste miniaturen uit de middeleeuwen behoren, is veel minder bekend dat de kunstenaars ervan uit… Nijmegen kwamen. Zij waren met name de eerste Noord-Nederlandse schilders van Europese allure. De ateliers van de schilders-dynastie Maelwael-Van Lymborch waren vanaf 1366, in de hoofdstad van het hertogdom Gelre gevestigd. Rond 1400 traden Johan Maelwael en zijn drie jonge neven Herman, Paul en Johan van Lymborch, in dienst van de Franse koninklijke familie. Ze maakten pijlsnel carrière en werden de best betaalde kunstenaars van hun tijd!
De drie broers Jan, Herman en Paul van Lymborch werden ca. 1380-1385 geboren in de Burchtstraat in Nijmegen waar hun talent kon rijpen in het familieatelier van het kunstenaarsgeslacht Maelwael-Van Lymborch. Hun oom, Johan Maelwael (ca.1371-1415), de grondlegger van de Nederlandse schilderkunst, werd hofschilder aan het Bourgondische hof in Dijon en de drie broers groeiden in dienst van Jean de France, de hertog van Berry in Bourges, uit tot de best betaalde kunstenaars van hun tijd. Beroemde manuscripten van hun hand laten een onwaarschijnlijke verfijning en kleurkracht zien met een detaillering van de alledaagse middeleeuwse wereld. Bezoek voor de gelegenheid het “Maelwael Van Lymborch Huis” in Nijmegen.
Johan Maelwael groeide op in een Nijmeegs kunstenaarsgeslacht dat in de wijde regio al een reputatie als heraldische schilders had verworven, want hun familienaam betekent ‘schildert goed’. Zijn vader Willem en oudoom Herman Maelwael vervaardigden voor hertog Willem I van Gelre (1364-1402) honderden pronkstukken, die hij meevoerde op zijn vele reizen, kruistochten en toernooien door heel Europa. In het familieatelier leerde Johan van jongs af aan vele ambachtelijke vaardigheden, zoals het beschilderen van stoffen voor paardendekens, vlaggen en wimpels. Maar ook het bewerken van steen, hout en edelmetalen.
Jean de Berry (1340-1416) (foto) was hertog van Berry en Auvergne en graaf van Poitiers en Montpensier. Hij was de derde zoon van de Franse koning Jean II, “Jean le Bon” en Bonne van Luxemburg. Zijn broers waren koning Charles V van Frankrijk, Louis van Anjou en de Bourgondische hertog, Filips de Stoute. Paul, Herman en Johan van Lymborch reisden rond 1400 naar Parijs, waar ze handschriften illustreerden voor de hertog van Bourgondië, Filips de Stoute (Philippe II (le Hardi)). Philips broer, de hertog van Berry, had tijdens familiebezoeken het werk van de gebroeders gezien, nam ze in dienst en de gebroeders maakten voor hem hun beroemdste schilderingen. Hun eerste grote opdracht was het illustreren van een getijdenboek, een verzameling gebeden, gewijd aan de Heilige Maagd Maria.
Een tweede opdracht volgde, het maken van een uniek en ongekend rijk versierd getijdenboek. De titel luidde: Tres riches heures du duc de Berry. Vanuit Frankrijk kwamen de gebroeders Van Limburg/Van Lymborch nog een paar keer naar Nijmegen om familiezaken te regelen. Rond 1416 zijn ze kort na elkaar in Frankrijk overleden, waarschijnlijk aan de pest. Van de 66 grote miniaturen in het handschrift zouden er 35 van hun hand zijn en ook 25 van de 65 kleinere miniaturen worden door moderne onderzoekers aan hen toegeschreven. Het manuscript bevindt zich in het Musée Condé, dat is ondergebracht in het subliem Kasteel van Chantilly.
Het boek bestaat uit 5 delen. In deel 1, “Jean, Hertog van Berry”, bespreken Laurent Hablot, Mathieu Deldicque, Philippe Malgouyres, Véronique de Becdelièvre en Marie-Pierre Dion, “Les Très Riches Heures” als een emblematische weerspiegeling van Jean de Berry, zijn collecties, zijn edelstenen (“Splendor principis”), bibliotheek en getijdenboeken.
In het deel “De Gebroerders Van Lymborch” hebben Mathieu Deldicque, Dominique Thiébaut, Peter Roelofs en Inès Villela-Petit het over het ultiem meesterwerk van de gebroeders en hun werkzaamheden in Nijmegen, Bourges en Parijs, de decoratie van de “Très Riches Heures” en de “Triomf van de Acanthus” in Parijs, en over hun tijdgenoten en hun erfenis in de Franse illuminatie van de eerste helft van de 15de eeuw.
In deel 3, “De andere decoratiecampagnes” worden door Mathieu Deldicque, o.a. de bijdragen van de “Maître du roi René”, Barthélemy van Eyck (periode 1444- 1470, bekend van o.a. “Le Livre des tournois”), en Jean Colombe (ca. 1430- ca. 1493) besproken, en hebben Marie Jacob-Yapi en Till-Holger Borchert het over de bijdrage en de invloed van de “Très Riches Heures” zelf op de Berry-verluchting en over “Les Très Riches Heures” en kalenders in Vlaamse handschriften uit de jaren 1520.
In het daaropvolgend deel worden de receptie, herontdekking & erkenning, van “Schitterend Boek” tot Mythisch Manuscript, van Genua tot Chantilly, besproken. Tenslotte worden analyse, technieken en restauratie besproken, gevolgd door een unieke bijlage met de afbeeldingen van de complete “Très Riches Heures”.
https://www.mondedesenluminures.com/exposition-tres-riches-heures-chantilly/
Ter gelegenheid van de restauratie van dit meesterwerk, dat sinds het einde van de 19de eeuw slechts twee keer aan het publiek is getoond, vindt er een prestigieuze tentoonstelling van internationale omvang plaats waar bijna 150 stukken uit de hele wereld te zien zijn. De tentoonstelling richt zich met name op de figuur van Jean de Berry, zijn royaal mecenaat en zijn liefde voor boeken. Voor het eerst sinds het overlijden van de prins in 1416, zijn dankzij voortdurende restauratie, 6 getijdenboeken (“Heures”) samengebracht op één locatie, naast “Les très Riches Heures”, “Les petites heures”, “Les Très Belles Heures de Notre-Dame” (foto), “Les Très Belles Heures (ou heures de Bruxelles), “Les Grandes Heures” en “Les Belles Heures”. Manuscripten, sculpturen, schilderijen en kostbare kunstvoorwerpen bieden een compleet overzicht van de context waarin het meest ambitieuze werk van de hertog ontstond en verspreid werd.
Het verhaal van herontdekking en restauratie, begon in december 1855, toen in Genua een manuscript opdook dat toebehoorde aan hertog Jean de Berry. Het werd onder de aandacht gebracht van Henri d’Orléans, duc d’Aumale (1822-1897) (foto), de broer van Louise Marie, de eerste Koningin der Belgen, die het uitzonderlijk karakter ervan inzag, het onmiddellijk kocht en het meteen begon te bestuderen met de beste deskundigen van die tijd.
De recente restauratie, onder leiding van vooraanstaande experts, bood de mogelijkheid om nooit eerder uitgevoerde analyses uit te voeren op het werk en om elke fase van de totstandkoming en elke penseelstreek, te begrijpen. Het verslag van de ontdekkingen en de wetenschappelijke beelden van de analyses die aan het C2RMF (“Centre de recherche et de restauration des musées de France”) zijn toevertrouwd, worden gepresenteerd in een audiovisuele presentatie in een speciale ruimte.
Dankzij de restauratie van de “Très Riches Heures” is het nu mogelijk de eerste twaalf bladen (feuillets dérelié) van het ongebonden manuscript te exposeren. Dit zijn de zes “bifeuillets” met de kalender, die verticaal en aan beide zijden leesbaar worden gepresenteerd. Om de ongebonden pagina’s van elke bifeuillet te beschermen werden door de restaurateurs speciale klimaatkasten vervaardigd.
(©Muriel Vatrin)
Het manuscript zelf, wordt gepresenteerd in een speciale vitrine, geopend op een dubbele pagina die regelmatig wisselt. Een gedetailleerde kalender met paginawisselingen stelt u in staat de gepresenteerde folio’s maand na maand te bekijken. Bezoekers kunnen het hele boek ook raadplegen via twee digitale flipboeken en een papieren facsimile. Dankzij een uitzonderlijke samenwerking met de Bibliothèque Nationale de France kon ook een groot deel van de rijke bibliotheek van de hertog van Berry, een van de beroemdste uit de middeleeuwen, worden tentoongesteld, samen met een dertigtal manuscripten uit de vaste collectie van Chantilly.
Tentoonstelling in het Musée Condé, Salle du Jeu de Paume, in Chantilly:
van 7 juni tot 5 oktober 2025.
Website:https://chateaudechantilly.fr/evenement/les-tres-riches-heures-du-duc-de-berry/
Tickets: https://billetterie.chateaudechantilly.fr/fr-FR/accueil
The Très Riches Heures of Jean, Duke of Berry Engels 384 bladz. geïllustreerd uitg. Hannibal ISBN 978 94 6494 192 0