Johann Sebastian Bach, “Die Kunst der Fuge” door il Gusto Barocco o.l.v. Jörg Halubek, op het label Berlin Classics. Subliem! | Stretto – Magazine voor kunst, geschiedenis, filosofie, literatuur en muziek.

Het barokensemble, “il Gusto Barocco”, opgericht in 2008, door de dirigent, klavecinist en organist Jörg Halubek, staat bekend om zijn historische uitvoeringspraktijk en originele ideeën. Onder leiding van Jörg Halubek brengt het ensemble uit Stuttgart op deze cd een unieke, ruimtelijke interpretatie van een keuze aan fuga’s en canons uit Bachs meesterwerk. verschijnt op 1 augustus.

De uitvoering op deze cd van 11 fuga’s, 2 dubbelfuga’s, 2 tripelfuga’s, 3 canons, alle op één en hetzelfde thema, en als “Abschluss”, een koraal, is gebaseerd op Bachs kopie (“Reinschrift”) uit 1740-1746 van de eerste versie van de “Kunst der Fuge” uit 1742. Enkel het koraal aan het einde, “Wenn wir in höchsten Noethen sein”, is afkomstig uit de in 1751, posthuum gedrukte versie van “Die Kunst der Fuge”. De oorspronkelijke naam van dit koraal was “Vor deinen Thron tret’ ich hiermit”, BWV 668 (BWV 641 in Bachs “Orgelbüchlein”), de 18^de en laatste Choralbearbeitung uit zijn “Achtzehn Choräle von verschiedener Art” of “Leipziger Choräle”, BWV 651-668, voor orgel.

Dit koraal, waarschijnlijk niet van Bach maar van zijn schoonzoon, de organist, baszanger en componist, Johann Christoph Altnikol (1720-1759), kreeg weliswaar van de drukker/uitgever van “Die Kunst der Fuge” in 1751, de naam “Wenn wir in höchsten Noethen”. Altnikol deed in Leipzig het kopieerwerk van composities van Bach, o.a. van het tweede deel van zijn “Das wohltemperierte Klavier” en van 2 van Bachs koralen (BWV 666 en BWV 667) uit zijn “Leipziger Choräle”. Na het overlijden van Bach in 1750, trad Altnikol, de organist van de Wenzelkirche in Naumburg (foto’s), op als vertegenwoordiger van Bachs erfenis.

Bij het overlijden van Bach bleef Anna Maria Magdalena, zijn toen 48-jarige, tweede vrouw, hulp behoevend achter met twee zoons en drie dochters. De organist van de Thomaskerk in Leipzig, Johann Gottlieb Görner, werd als voogd (“Vormund”) aangesteld en de student theologie, Gottlob Sigismund Hesemann, een ver familielid van Anna Magdalena, kreeg het toezicht op Bachs mentaal gebrekkige zoon, de “geistig und körperlich gebrechliche” (vandaag zegt men “behinderte”), Gottfried Heinrich Bach.

Het is niet duidelijk of Gottfried Heinrich na het overlijden van zijn vader bij zijn moeder in Leipzig bleef wonen en er van de stad wekelijks wat financiële steun kreeg, of dat zijn dochter Elisabeth Juliana Friederica (“Lieschen”) en zijn schoonzoon en kopiist, Johann Christoph Altnikol, “den Blöden Herrn” Gottfried Heinrich, (de broer van Elisabeth Juliana Friederica), in Naumburg (foto) in huis namen.

Bach had 9 dochters, maar slechts 4 bereikten de volwassen leeftijd. Elisabeth Juliana Friederica (1726-1781) was een dochter uit zijn tweede huwelijk met de sopraan en “Frau Capellmeisterin”, Anna Magdalena Wilcke (1701-1760). Ze overleed in 1760 en werd als ‘Almosenfrau’ begraven. Carl Philipp Emanuel ondersteunde jaren de achtergebleven dochters en Friedrich Rochlitz, een oud-leerling van de Thomasschule en de eerste uitgever van de Leipziger Allgemeine Musikalische Zeitung, plaatste in 1800 in zijn krant een oproep tot steun aan Regina Susanna (1742–1809), de laatst levende dochter van de ‘grote Sebastian Bach’. De muziekfirma Breitkopf, die het blad inmiddels uitgaf, wist een aanzienlijk bedrag bijeen te krijgen, o.a. van Beethoven.

Ten tijde van het overlijden van Anna Magdalena in 1760, had Elisabeth Juliana Friederica, die toen reeds een jaar weduwe was, als alleenstaande moeder, de zorg voor haar 9-jarige dochter Augusta Magdalena en haar 6-jarige dochter, Juliana Wilhelmina. Ze verhuisde dat jaar terug naar haar geboortestad, Leipzig, waar ze op 55-jarige leeftijd overleed. Gottfried Heinrich overleed in 1763 op 39-jarige leeftijd en werd begraven in Naumburg. Zijn halfbroer, Carl Philipp Emanuel noemde hem “Ein großes Genie, welches aber nicht entwickelt wurde” Gottfried Heinrich zou de aria, “So oft ich meine Tobackspfeife” BWV 515 in het “Notenbüchlein für Anna Magdalena Bach”, gecomponeerd hebben.

De uitgever van “Die Kunst der Fuge” was Johann Heinrich Schübler, de jongere broer van Bachs leerling, Johann Georg Schübler, die reeds in 1748-1749, “In Verlegung Joh. Georg Schübler zu Zella am Thüringer Walde”, als “Notenstecher”, Bachs 6 naar hem genoemde “Schüblerchoräle“ gedrukt en uitgegeven had. Bezoek voor de gelegenheid het Museum Zella-Mehlis (foto).

De volgorde van de fuga’s op de hier gebruikte kopie verschilt aanzienlijk van de latere gedrukte versie uit 1751. De verschillen tussen de twee versies weerspiegelen het mysterieus karakter van het werk en de uitdaging om een geldige volgorde te vinden. In het manuscript (“In der Fassung des Autographs”) dragen de stukken nauwelijks titels of nummers. De hier gebruikte aanduidingen zijn gebaseerd op de analyse van de musicoloog Peter Schleuning.

Jörg Halubek, de artistiek leider van “il Gusto Barocco”, koos voor een bezetting met cornet (zink), trombones, houtblazers (traverso’s, hobo’s en fagot), 5 strijkers en orgel. Bach componeerde “Die Kunst der Fuge” oorspronkelijk voor klavecimbel. Hier is het historisch Silbermann-orgel (foto) uit 1737 in de Friedenskirche (foto) van Ponitz (Altenburger Land) in Thüringen te horen, bespeeld door Sören Gieseler. Het concept voor de opname in de Friedenskirche Ponitz, dat in 2023, ontwikkeld werd in het kader van de “Bachwoche” in Ansbach, is gebaseerd op het bewust gebruik van de akoestiek van de locatie om de klankkleuren van de instrumenten en hun ruimtelijk samenspel te accentueren. Achteraan het bijbehorend boekje staat trouwens een afbeelding van de wisselende opstelling tijdens het concert in de evangelisch-lutherische Pfarrkirche St.Johannis in Ansbach (foto) in 2023. Uniek!

Het ensemble speelt nl. vanuit verschillende posities. Deze speciaal op elkaar afgestemde, ruimtelijke opstelling, waarbij de fuga’s vanuit meerdere richtingen worden gespeeld, creëert een opvallend, ruimtelijk effect. De opname is dan ook beschikbaar voor streaming in Dolby Atmos, zodat u de bijzondere surround sound thuis kan ervaren. Het begeleidend boekje bevat een tekst van Dr. Andreas Bomba (directeur van de Bachwoche Ansbach), die het werk in zijn context plaatst en een schets, die het ruimtelijk ontwerp illustreert. Met dit buitengewoon project maakt “il Gusto Barocco” Bachs complex contrapunt voelbaar en onderstreept het op een uiterst originele en hoogstaande wijze de complexiteit en schoonheid van deze heel bijzondere muziek. Niet te missen!

Jörg Halubek (1977), geboren in Beckum (Noordrijn-Westfalen), is professor orgel en historische klavierinstrumenten aan de Musikhochschule Stuttgart. Hij studeerde aan de conservatoria van Stuttgart en Freiburg en aan de Schola Cantorum Basiliensis en in 2004, won hij als organist de eerste prijs op de Internationale Johann Sebastian Bach Wedstrijd in Leipzig. In 2008 richtte hij het Stuttgarter Barockorchester “il Gusto Barocco” op met een uitvoering van Bachs “Die Kunst der Fuge” in een versie/bewerking voor cornetten, trombones en strijkers, tijdens het “Musikfest Stuttgart”.