Twee jonge mensen houden van elkaar, maar niet op hetzelfde moment. “Jevgeni Onegin”, het tragisch liefdesverhaal van de dichter Alexander Poesjkin, werd in de handen van Peter Tsjaikofski een meeslepende opera. Maar ondanks zijn populariteit bij muziekliefhebbers wordt de opera Jevgeni Onegin slechts als een afgeleide van Poesjkins meesterwerk beschouwd. Ook de muziekkritiek heeft de opera nog niet in het hart gesloten. Francis Maes brengt daar met zijn boek grondig verandering in.
Het jaar 1836, betekende de doorbraak van de Russische 19de-eeuwse opera. In dat jaar was het nl. de première van Glinka’s “Een leven voor de tsaar”. De Russische opera werd daarop een typisch Russische aangelegenheid. De Russische geschiedenis, het Russische volksleven en de Russische volksmuziek werden nu de hoofdbestanddelen van de opera. Het genre evolueerde naar oorspronkelijke, authentieke, psychologisch-realistische toneelmuziek. Novellen en toneelstukken van belangrijke auteurs als Lermontov, Gogol, Poesjkin en Ostrovski werden nu onderwerpen en libretti van Russische opera’s. Componisten als Dargomsjky (“De Stenen Gast”), Alexander Serov (“Yudif en Rogneda”) en Anton Rubenstein (“De Demon”, waarin trouwens een treffende parallelle scène komt met de laatste scène uit Onegin), schonken als eersten in de jaren ’50 en’ 60 van de 19de eeuw, opera’s die belangrijk waren voor de evolutie van de indrukwekkende Russische operageschiedenis.
Wanneer zowel Stravinsky als Prokofiev, Tsjaikofski de meest Russische componist noemden, dan dachten ze in de eerste plaats aan zijn opera’s. Tussen 1867 en 1891, was Tsjaikofski er nl. in geslaagd om de Russische opera een heel nieuwe wending te geven. Hij voltooide in totaal 10 opera’s. Hij vertrok van de Duitse romantische opera, leerde als jongen het belcanto van de Napolitaanse zangpedagoog Piccioli en bestudeerde de operapartituren van Monsigny, Martin y Soler, Salieri en Grétry. Dit alles vormde de basis van zijn eigen operakunst. Wanneer Tsjaikofski dit alles ging combineren met de eigenste kenmerken van de Russische melodievorming, gebaseerd op de Russische volksmelodie, een zeer persoonlijke manier van harmoniseren en orkestreren, kwam hij tot meesterlijke toneelmuziek die zijn gelijke niet kende. Tsjaikofski componeerde als geboren dramaturg verschillende genres. Zijn opera “Tscherewitschki” was bv. een typische volksopera terwijl “Orleanskaja dewa” (De Maagd van Orléans) eerder naar het voorbeeld van de Franse Grand Opéra was gecomponeerd en beïnvloed was door Gounod en Meyerbeer. “Masepa” was dan weer een typische historische opera terwijl “Tscharodejka” (“De Tovenares”) en “Jevgeni Onegin”, alle eigenschappen vertoonden van het psychologisch drama. “Jolanta” was dan weer een voorbeeld van de intieme kameropera, terwijl quasi-surrealistische momenten aan de orde waren in zijn meesterwerk, “Pikovaja dama”.
Tsjaikofski ’s eerste stappen in de richting van de opera dateerden uit de tijd toen hij nog Rechtswetenschappen studeerde in St-Petersburg. In 1854 ondernam hij pogingen om de komische opera’ s “Hyperbole”, naar een libretto van de dichter Olchovski, en “Mezzanotte” te componeren, volledig in de lijn van de Italiaanse komische operatraditie in St-Petersburg. Nadat hij in 1864, een ouverture had gecomponeerd tot het toneelstuk “Het Onweer” van Ostrovski (plannen om het gegeven tot een opera te verwerken zijn niet doorgegaan), bracht hij de zomer van 1865, door op het landgoed van zijn zus in Kamenka nabij Kiev, waar hij de “Karakteristieke Dansen” voor orkest componeerde. Deze dansen zouden op 30 augustus 1865 in het station van Pavlovsk in de buurt van St-Petersburg door Johann Strauss jr. worden uitgevoerd. Het was Tsjaikofski ’s eerste publieke concert en eerste succes. De dansen zou hij later bewerken tot de “Dansen van de boerenmeisjes” en inlassen in de tweede akte van zijn opera “Wojewoda”. Deze eerste opera werd gecomponeerd in maart 1868 en ging in januari 1869 in het Bolshoi Theater in Moskou in première.
In het jaar 1877 maakte de zangeres Elisabeth Lavrofskaja, Tsjaikofski attent op Alexander Poesjkins “Jevgeni Onegin”. Zijzelf koesterde tedere gevoelens jegens de componist op het ogenblik dat hij benaderd werd door Nadezjda von Meck en Atonina Miljoekova (foto) met wie hij zou trouwen en wiens brieven hij vereenzelvigde met Tatjana’s brief. Gegrepen door Poesjkins epische dichtwerk schreef hij samen met K. S. Sjilovski het libretto en componeerde de muziek van mei 1877 tot augustus 1878.
Studenten van het conservatorium van Moskou speelden de opera op 17 maart 1879 in première. De opera werd gecomponeerd middenin de periode van zijn huwelijk en de tragische gevolgen van dien. Na een mislukte poging zich in de Moskva te verdrinken, waaraan hij een longontsteking overhield, vluchtte hij na enkele weken naar Kamenka (hij was gehuwd in juli van het jaar 1877) en in de herfst naar Zwitserland en Venetië waar hij de opera en de vierde symfonie met zijn vreselijke 1ste beweging voltooide. Eens tot rust gekomen componeerde hij vervolgens in maart 1878 zijn meesterlijk Vioolconcerto en teruggekeerd in Kamenka, zijn intieme 1ste orkestsuite met het heerlijk intermezzo.
Onegin is het verhaal over Tatjana, de dochter van mevrouw Larina, die verliefd wordt op Jevgeni Onegin, een vriend van de verloofde van haar zus Olga. Een hele nacht lang schrijft Tatjana een liefdesbrief bestemd voor Onegin. Zijn reactie is echter koel en afstandelijk. Op een bal in de tweede akte wordt nogal wat heen en weer geflirt zodat uitingen van jaloersheid onvermijdelijk blijken. Een hoogoplopende ruzie leidt tot een duel, waarbij Onegin zijn vriend Lenski doodt. De liefde heeft weer eens een zware tol geëist. Tatjana huwt tenslotte de oudere vorst Gremin en wanneer jaren later Onegin, Tatjana zijn liefde betuigt, herinnert zij hem aan zijn reactie van weleer en maakt hem duidelijk dat zij haar echtgenoot trouw zal blijven, de wanhopige Onegin aan zijn lot overlatend.
Tsjaikofski zal gedreven door de bittere ervaringen in zijn persoonlijk huwelijksleven meer en meer geobserveerd raken door het noodlot, het Fatum. Reeds in 1868 had hij een symfonische fantasie gecomponeerd met de titel “Fatum” op een gedicht van Konstantin Batjoesjkov (1787-1855). Tsjaikofski heeft de partituur vernietigd maar in de 20ste eeuw is ook deze aan de hand van de orkestpartijen, gereconstrueerd. Hij geloofde meer en meer dat het noodlot de macht was die zijn levensloop bepaalde. Het noodlotmotief van vier noten in de opera herinnerde hem voortdurend aan deze macht. Een gelijkaardig motief overigens als in Carmen, eveneens een personage in handen van het noodlot. Aanvankelijk verweet de pers de opera te weinig actie en gebrek aan toneeleffecten. De sterkte van de opera is juist de poëtische rijkdom, de levenswaarheid en de eenvoud. Tsjaikofski heeft in Onegin het societyleven treffend getypeerd. Hoe mooi wist hij de naïeve dichterlijkheid van Lenski in diens aria te typeren en hoe mooi liet hij Tatjana de woorden uit haar liefdesbrief zingen. Hoe indrukwekkend zijn de dansen en liederen van de lijfeigenen en hoe doordringend is de dramatische ondertoon van het verhaal. Onegin is terecht een wereldberoemde opera geworden. Het werk is geslaagd als gezongen toneelmuziek en als scherpe analyse van en kritiek op de Russische bourgeois-samenleving van de 19de eeuw.
Musicoloog Francis Maes zet Tsjaikofski’s adaptatie eindelijk op de pedestal die ze verdient. Hij verkent de ingenieuze expressieve muzikaliteit en bewijst daarmee de waarde die de muziek toevoegt aan het verhaal. Hij analyseert tot in het kleinste detail, het libretto en de muziek, en tegelijk werpt hij een nieuw licht op Poesjkin en op de componist én de mens, Tsjaikofski. Deze vernieuwende en verrijkende visie op Onegin leidt dan ook tot een compleet nieuwe luisterervaring. Het biedt een unieke inkijk in de geschiedenis, dramaturgie en interpretatie van een onderschat meesterwerk. Zelden werd een opera zo grondig en uitvoerig geanalyseerd. De combinatie van de immense vakkennis van Francis Maes met zijn vlotte schrijfstijl, maken van zijn boek een openbaring. Hopelijk wordt het een reeks en volgen de andere 9 opera’s van Tsjaikofski. Niet te missen!
Francis Maes (1963) doceert muziekgeschiedenis aan de UGent. Van 1996 tot 2002 was hij artistiek directeur van het Festival van Vlaanderen voor de afdelingen ‘Gent en Historische Steden’ en ‘Brussel-Europa’. Eerder schreef hij “Geschiedenis van de Russische muziek: van Glinka tot Sjostakovitsj” en “Een geschiedenis van de Europese muziek tot 1900”.
Francis Maes Een verhaal van net niet Een baanbrekende interpretatie van Tsjaikovski’s opera Jevgeni Onegin 224 bladz uitg. Owl Press ISBN 9789463939997
OWL PRESS