Alchemisten wilden niet alleen goud maken, hun ultiem doel was om de natuur te onderwerpen aan de menselijke verbeelding. Voor wetenschappers, filosofen en kunstenaars leek alchemie de sleutel tot de ontdekking van het ontstaan van de wereld. U leest er alles over in dit uitzonderlijk interessant en heel mooi uitgegeven boek.

In dit magnifiek in kleur geïllustreerd boek, vertelt David Brafman, curator ‘rare books’ bij het Getty Research Institute, in 7 boeiende hoofdstukken, aanstekelijke verhalen over hoe alchemie, volgens hem na het wiel en het vuur, de belangrijkste menselijke ontdekking ooit, wereldwijd, wetenschap en kunst beïnvloedde.

Sinds mensenheugenis wordt nagedacht over de aard van de natuur en over het innovatieve werk van de mens die kunst maakt van elementen uit de materiële wereld. Alchemie, magie en westerse astrologie, de drie ‘oude wetenschappen’ gingen uit van de eenheid en verbondenheid der dingen boven (de macrokosmos ) en beneden (de microkosmos – onze aarde en het leven op aarde). “De Smaragden Tafel” (foto), een korte, cryptische tekst, was een bron van inspiratie voor de alchemisten.

Alchemie, ge(be)schreven in een Hermetische taal met gebruik van symbolen en metaforen, bestrijkt diverse filosofische tradities verspreid over ongeveer vier millennia en drie continenten. Men kan ten minste drie grote tradities onderscheiden die grotendeels onafhankelijk van elkaar ontstonden, de Chinese alchemie, de Indiase alchemie en de westerse alchemie. Deze laatste ontstond rond de Middellandse Zee, waarbij in de loop van een paar millennia zich een alchemie ontwikkelde in achtereenvolgend het Oude Egypte, het hellenisme van de klassieke oudheid met Egypte als belangrijk centrum, en de Arabische periode van de vroege middeleeuwen.

De Arabische alchemie bouwde voort op hellenistische ontwikkelingen, maar voegde ook nieuwe elementen toe. Het is via de Arabische geschriften dat de discipline het Latijnse Europa bereikte, vooral via het Iberisch Schiereiland. Sedertdien verspreidde het vakgebied zich over Europa. Chinese alchemie was nauw verbonden met het taoïsme en de Indiase alchemie met de dharma-religies, terwijl westerse alchemie haar eigen filosofische systeem ontwikkelde onder invloed van diverse westerse religies.

In middeleeuws Europa stond alchemie bekend als de Grote Kunst, in de islam was het eenvoudigweg ‘de kunst’. David Brafman onderzocht dit mysterieus en onbegrepen onderwerp en de invloed ervan op de artistieke praktijk en expressie van de oudheid tot heden. Vanuit de kiem van de beoefening ervan in de Grieks-Egyptische en Chinese oudheid ontwikkelden alchemistische kennis en technieken zich langs de middeleeuwse ‘zijderoutes’ van Centraal-Azië, India en het Midden-Oosten. Uiteindelijk drong de ‘Grote Kunst van de Alchemie’ door in Europa en had een onuitwisbare invloed op de kunst, wetenschap en creatieve cultuur die bloeide in de Renaissance en tot ver in de Verlichting. Materialen die in alchemistische laboratoria over de hele wereld zijn uitgevonden, zijn onder meer olieverf, kleurstoffen en inkten, cement en keramische beglazing, en oogverblindende effecten in metaalwerk en glas. De erfenis van de alchemie bleef trouwens gedurende het hele industriële tijdperk bestaan.

“Alleen al voor de kunstgeschiedenis”, zo lezen we, “is de oogst van de chemische experimenten bijzonder indrukwekkend, olieverf, inkt, pigmenten en kleurstoffen; cement en metaallegeringen voor beelden, gebouwen en architectuurornamenten; transparant glas en opake spiegels; zuren waarmee etsen en litho’s konden worden gemaakt; en de media die zich nu op artistiek vlak opwerpen als de ultieme chemische spiegels: foto’s en vloeibaar kristalschermen”.

Arabische en joodse alchemisten waren berucht vanwege hun pogingen om de “Steen der Wijzen” (synthetisch goud) te maken, maar hun doel was veel ambitieuzer, nl. de natuur te willen transformeren en ombuigen naar de wil van de menselijke verbeelding. Voor zowel wetenschappers, filosofen als kunstenaars, leek alchemie de sleutel te zijn tot het ontsluiten van de geheimen van de schepping. De inspanningen van alchemisten om te ontdekken hoe de wereld was gemaakt, hebben een blijvende impact gehad op de artistieke praktijk en expressie over de hele wereld. David Brafman onderzocht hoe de mysterieuze kunst van de alchemie, de visuele cultuur transformeerde van de oudheid naar het industriële tijdperk en de manieren waarop de erfenis ervan nog steeds doordringt in de wereld die we vandaag de dag maken.

Bekende westerse alchemisten waren bv. Nicolas Flamel (ca. 1400), Roger Bacon, Thomas van Aquino, Paracelsus (1493-1541), Jan Baptista van Helmont, Tycho Brahe, Thomas Browne, Parmigianino, en zelfs… Isaac Newton (1642-1727). De Zwitserse arts en psychiater Carl Gustav Jung (1875-1961) (foto) schreef een aantal boeken, waarin hij een vergelijking trok tussen de symboliek van de alchemie en de archetypische voorstellingen die hij waarnam bij zijn studie van in alle culturen en tijden voorkomende symbolen in bijvoorbeeld dromen en kunstuitingen.

De alchemie beschreef volgens hem processen die symbolische uitbeeldingen waren van het proces van individuatie (“unteilbar/untrennbar machen“), het op weg gaan volledig je Zelf te worden door volledige integratie van alle deelcomplexen in je psyche (het geheel van bewuste of onbewuste gedachten, gevoelens en gedragingen). De rijke Jungiaanse psychoanalyse of analytische psychologie was immers als psychodynamische therapie, een vorm van psychotherapie. Weet ook dat in het eerste Harry Potterboek, “Harry Potter en de Steen der Wijzen” van J.K. Rowling, naar alchemie wordt verwezen.

Na het ontstaan van de alchemie en de uitvinding van ‘de kunst van het maken’ in het oude Egypte, Griekenland en China, middeleeuwse alchemie en tantrische hindoetinten en islamitische al-kīmiyā’ (Abu Musa Jābir ibn Hayyān (ca. 721-815) (foto) wordt “de vader van de Arabische alchemie” genoemd), vervolgt hij in zijn boek met 2 hoofdstukken over de gouden jaren van de vroegmoderne alchemie, de kunstenaars, ambachtslieden en alchemisten, de alchemistische kunst van “het maken van kunst”, en de ‘grote kunst’ van de alchemieboeken. Tot slot, de alchemistische cultuur en de opkomst en val van de heerschappij van de alchemie. Schitterend! “Art of Alchemie” werd vertaald door Wouter Meeus en Martine Wezenbeek.

David Brafman is sinds 2002 curator ‘rare books’ bij het Getty Research Institute in Los Angeles. In 2016-2017 cureerde hij daar de opvallende tentoonstelling, ‘The Art of Alchemy’.

David Brafman De kunst van de alchemie 175 bladz. geïllustreerd uitg. Lannoo ISBN 9789401488815