De mens heeft een Leviathan nodig, anders belanden we in een ‘oorlog van allen tegen allen’. Dat is wat Thomas Hobbes beweerde in 1651. En dat is nog steeds relevant, stelt filosoof John Gray. Met deze stelling als uitgangspunt laat Gray in zijn boek over Leviathan van Thomas Hobbes, zien hoe de huidige wereld kampt met tegenstrijdigheden, morele dilemma’s en teleurstellingen.
In de Hebreeuwse Bijbel wordt het zeemonster Leviatan beschreven als “de snelle, kronkelende slang… het monster in de zee” (Jesaja 27:1) en werd later door religieuze opponenten gebruikt als het symbool voor chaos en van anti-goddelijke machten (Psalm 74:14, 104:26, Jesaja 27:1) en in de Lutherse vertaling in Job 40:25-41:26, als een verwijzing naar de chaos die bestond voor de schepping, die werd onderworpen toen er orde was gevestigd door een mannelijke god.
Sinds de publicatie in 1651, heeft “Leviathan, or The Matter, Forme & Power of a Common-Wealth Ecclesiasticall and Civil” van Thomas Hobbes (1588-1679) (foto), de manier waarop we de wereld begrijpen, verstoord en uitgedaagd. In het eerste deel (hoofdstukken 1 t/m 16) beschreef Hobbes de mens, in het tweede deel (hoofdstukken 17 t/m 31) gaat het over de staat, in het derde (hoofdstukken 32 t/m 43) over een christelijke staat in het bijzonder en het in vierde deel (hoofdstukken 44 t/m 47) over het koninkrijk van de duisternis. In Hobbes’ tijd was er nl. grote politieke onrust. Het werk werd geschreven tegen de achtergrond van de Engelse Burgeroorlog. Aan de belangrijkste thema’s die in Leviathan aan de orde komen had hij al aandacht besteed in De Cive, maar in het licht van de recente ontwikkelingen werd datgene wat hij in Leviathan beschreef des te prangender. In die strijd werd koning Karel I trouwens geëxecuteerd.
Veroordeeld en belasterd door elke nieuwe generatie, blijft Hobbes’ koude politieke visie door een groot aantal politieke en ethische ijdelheden heen kijken. In zijn wonderbaarlijk stimulerend boek “The New Leviathans” laat John Gray ons de wereld van de jaren 2020 begrijpen, met al zijn tegenstrijdigheden, morele verschrikkingen en teleurstellingen, door een nieuwe lezing van Hobbes’ klassiek werk.
“De natiestaten van de 21ste eeuw zijn Leviathans geworden”, schrijft Gray, “nazaten van het zeemonster dat in het Bijbelboek Job wordt genoemd en door de zeventiende-eeuwse Engelse filosoof Thomas Hobbes als symbool werd gebruikt voor een soevereine macht die als enige in staat was vrede onder een chaotische en wrede mensheid te stichten. Alleen door zich te onderwerpen aan deze de nieuwe leviathans onbeperkte macht kon de mens ontsnappen aan zijn ‘natuurtoestand’, een oorlog van alle mensen tegen alle mensen waarin niemand veilig is voor zijn of haar medemensen. Zoals Hobbes in zijn magnum opus Leviathan aanvoerde, was deze natuurlijke staat niet iets uit een ver verleden, van vóór het ontstaan der beschaving, maar een toestand waarin de samenleving in anarchie verzonk”. “En die toestand”, zo vervolgt hij”, “kon in elk tijdperk optreden. Het maakte niet uit of de soevereine macht bij een koning of president lag, bij een parlement of een tiran. Alleen een regering met onbegrensde macht kon zorgen voor een toestand van ‘gerieflijk’ leven, waarin nijverheid, kunsten en wetenschappen in vrede konden floreren”.
De ineenstorting van de USSR luidde een tijdperk van bijna apoplectisch triomfalisme in het Westen in: een oprecht geloof dat de mensheid nu een rationele, liberale, goed beheerde toekomst te wachten stond en dat tirannie, nationalisme en redeloosheid in het verleden lagen. Sindsdien hebben er zoveel verschrikkelijke gebeurtenissen plaatsgevonden en zoveel giftige ideeën gedijen, en toch behandelen onze liberale zekerheden ze nog steeds als afwijkingen die op de een of andere manier zullen verdwijnen. Hobbes zou er niet zoveel vertrouwen in hebben.
De nieuwe Leviathans zit vol fascinerende en uitdagende observaties en is daardoor een doortastend werk over historische en hedendaagse absurditeiten. Als mens hebben we altijd geworsteld met de realiteit van onze bedrieglijke instincten. Zou een meer zelfbewuste, realistische en oprechte ethiek, gebaseerd op Hobbes, ons kunnen helpen? “The New Leviathans” werd vertaald door Jan Wynsen.
John Gray is een invloedrijke filosoof met meerdere successen op zijn naam. Zo schreef hij De filosofie van een kat en Zeven vormen van atheïsme. Daarnaast schrijft hij regelmatig voor The New York Times en was hij hoogleraar aan Oxford University, Harvard, Yale en de London School of Economics.
John Gray, De nieuwe Leviathans, Nieuwe visies na het liberalisme, 191 bladz. uitg. Spectrum ISBN 9789000389834