Groot-Brittannië was in oorlog. Door de verschrikkingen van de blitzkrieg bezweek in snel tempo de ene Europese democratie na de andere onder de laarzen en bommen van de nazi’s. Met dat schrikbeeld voor ogen, zijn pen in de aanslag en een typiste bij de hand, zocht Winston Churchill, de nieuwe premier van Groot-Brittannië, naar woorden die het land moesten inspireren tot heldhaftig verzet. Het was op een moment dat het nog maar een kwestie van uren leek voor een huiveringwekkende vijand het land zou binnenvallen.

Churchill was een gevierd journalist en een geweldige redenaar. Hij won de Nobelprijs voor de literatuur in 1953. Hij was beroemd en berucht om zijn vermogen drank en chique diners te combineren met tot diep in de nacht doorwerken. Hij was moedig en kordaat. Zijn ruimdenkendheid maakte hem een pionier in de gezondheidszorg, het onderwijs en de sociale zekerheid, hoewel hij altijd onverbeterlijk politiek incorrect bleef. McCarten beschrijft Churchill met gedrevenheid en een scherp gevoel voor humor, als een man vol tegenstellingen, met een aanstekelijk bravoure, een adembenemende welbespraaktheid, groots strategisch inzicht en ondanks mythes en de misvattingen, een intense menselijkheid.

Wanneer Winston Churchill de Britse premier wordt, krijgt hij meteen één van zijn moeilijkste opdrachten: over vrede onderhandelen met het nazi-Duitsland van Hitler of ten oorlog trekken om de idealen van de Britse natie te beschermen. Het is Mei 1940. Groot-Brittannië is in oorlog. Winston Churchill is onverwacht premier geworden. De verschrikkingen van de Blitzkrieg leiden tot de val van de ene na de andere Europese democratie in snel tempo. Terwijl deze verschikking nadert, is Churchill al op zoek naar de woorden die de stemming van het volk kunnen weergeven nu de invasie van Groot-Brittannië nog maar enkele uren verwijderd lijkt te zijn.

In zijn grondig onderzocht en prachtig geschreven nieuw boek, “In duistere tijden”, beschrijft Anthony McCarten deze fascinerende periode. Dit van-dag-tot-dag (en vaak van-uur-tot-uur) relaas van één van de meest cruciale momenten in de geschiedenis, werpt een nieuwe blik op Churchill, een man geplaagd door onzekerheid en twijfels in deze onstuimige weken, maar die uiteindelijk uitgroeide tot de iconische, gevierde man zoals hij nu wordt herinnerd.

Mei 1940 was voor Churchill een periode van bevlogen retoriek. En al die retorische kracht kwam uit hemzelf. Maar, wat was er zo bijzonder aan dat moment, dat het hem tot zulke grote hoogten opzweepte? Dankzij welke politieke en persoonlijke spanningen lukte het hem om drie keer in zo korte tijd kolen in diamanten te veranderen, vraagt McCarten zich af?

Uit deze vragen en deze fascinatie is zijn boek voortgekomen, net als het scenario van de film ‘Darkest Hour’. Het richt zich op de werkwijze, de leiderschapskwaliteiten, het denken en de psychologische toestand van één man in deze bange dagen, een man die tot in het diepst van zijn poëtische ziel geloofde dat woorden ertoe deden, dat woorden belangrijk waren en een middel konden zijn om de wereld te veranderen.

Naar aanleiding van zijn research heeft de auteur zich geconcentreerd op de periode van Churchills onverwachte benoeming tot premier op 10 mei 1940, tot de bijna volledige evacuatie van het in het nauw gebracht Brits leger uit Duinkerken (waarna meteen de val van Frankrijk volgde) op 4 juni, de dag waarop hij de laatste toespraak in deze retorische trilogie hield.

Het Nationaal Archief heeft McCarten daarvoor een onmiskenbaar onderzoeksinstrument verschaft. Hij kreeg nl. inzage in de originele notulen van de vergaderingen van het oorlogskabinet die Winston in die donkere dagen voorzat. Zij werpen licht op een zeldzame periode van onzekerheid in zijn carrière, een hapering in zijn anders zo koersvaste leiderschap. Wie de notulen goed leest, ziet niet alleen een leider in moeilijkheden, die van alle kanten wordt aangevallen en soms niet goed weet welke richting hij moet kiezen, maar ook een nog onbekend verhaal, nl. het verhaal van een Brits oorlogskabinet dat, als het vrede had gesloten met de vijand, het de wereld voorgoed een ander aanzien zou hebben gegeven. Hoe dicht kwam Winston bij een vredesakkoord met Hitler? Gevaarlijk dichtbij, ontdekte McCarten.

Het zal veel lezers verbijsterend in de oren klinken dat de grote Winston Churchill, die de geschiedenis is ingegaan als de hardnekkige en onverzettelijke vijand van Hitler, tegen zijn collega’s in het oorlogskabinet zei “dat hij in principe geen bezwaar zou hebben tegen vredesbesprekingen met Duitsland, als herr Hitler bereid was vrede te sluiten onder voorwaarde dat Duitsland zijn kolonies terugkreeg en de heerschappij over Midden-Europa”. Op een bepaald moment, op 26 mei, ging hij nog verder en heeft hij volgens diverse verslagen gezegd dat hij “dankbaar zou zijn als we uit de huidige problemen konden komen, zolang we in ieder geval de kern van onze belangrijkste kracht kunnen behouden, zelfs ten koste van enig verlies van territorium”. Welk territorium, vraagt McCarten zich af? Niet alleen Europees, maar ook Brits territorium. En er was meer. In de dagboekaantekening van Chamberlain op 27 mei staat dat Churchill tegen het oorlogskabinet zei dat “als wij uit deze narigheid kunnen zouden komen door Malta en Gibraltar en wat Afrikaanse kolonies op te geven, hij (Winston) die kans graag zou grijpen”.

Heeft Churchill serieus overwogen om vredesbesprekingen aan te geven met de moordzuchtige maniak die hij meer verafschuwde dan wie ook? Het lijkt erop. Bij Winstons overlijden werd over hem gezegd dat hij in die donkere dagen in 1940, toen Groot-Brittannië alleen tegenover een monsterlijke vijand stond, de Engelse taal mobiliseerde en naar het slagveld stuurde. Dat is niet zomaar een aardige metafoor. Woorden waren echt het enige wat hij had in die lange dagen. Maar als dat het enige wapen is dat je nog hebt, dan, en dat valt hieruit te leren, had je het nog veel slechter kunnen treffen.

Wat Churchill deed, wat hij zei en wat hij uiteindelijk besloot in die bange dagen, heeft het lot van Groot-Brittannië en van Europa bepaald, en ook zijn eigen plaats in de wereldgeschiedenis. Maar hoe hij tot de juiste beslissing is gekomen, na een periode van heftige discussies, van twijfel en zelfonderzoek, van angst, wanhoop en aarzeling, en hoe hij korte tijd later de volmaakte woorden heeft gevonden om zijn denkwijze en overtuigingen en gevoelens aan het land uit te leggen, is nooit eerder voldoende uitgelegd. Met het vertellen van dit verhaal heeft McCarten een groter, wisselvalliger, psychologisch houdbaarder, kortom een menselijker verhaal vertelt, dan ooit voorheen is gebeurd. Een nieuwe, fascinerende blik op Churchill. Begin 2018 verscheen de bijbehorende film “Darkest Hour” van Joe Wright met Gary Oldman en Kristin Scott Thomas, en met het scenario geschreven door de auteur van het boek, Anthony McCarten. Het boek met de oorspronkelijke titel “The darkest Hour”, werd vertaald door Annemie de Vries. Onthullend en fascinerend. Warm aanbevolen.

Anthony McCarten (° 1961) is een in Nieuw-Zeeland geboren schrijver, filmmaker en toneelschrijver. Hij is het best bekend voor het schrijven van het scenario voor “The Theory of Everything”, de film uit 2014 van James Marsh over Stephen Hawking, waarvoor McCarten Academy Award-nominaties won voor Best Picture en Best Adapted Screenplay.

Anthony McCarten IN DUISTERE TIJDEN Hoe Churchill de Britten van de afgrond redde Nu verfilmd als Darkest Hour 240 bladz. UNIEBOEK | HET SPECTRUM 978 90 00 35956 1