In haar boek schetst Sarah Bakewell de fascinerende geschiedenis van het humanisme: het verhaal van mensen die zelf wilden denken, los van traditie en georganiseerde religie. Deze vrijdenkers maakten mede het huidig wereldbeeld en deden baanbrekende ontdekkingen in wetenschap, filosofie, literatuur en beeldende kunst. Een vakkundig onderzoek van zeven eeuwen denken dat op behendige wijze filosofie, geschiedenis en biografie combineert.
Humanisme is een uitgebreide gedachtetraditie die gedeelde menselijkheid, culturele levendigheid en morele verantwoordelijkheid centraal stelt in ons leven. Het humanistisch wereldbeeld – even helder en verhelderend als caleidoscopisch en rijkelijk dubbelzinnig – heeft mensen eeuwenlang geïnspireerd om keuzes te maken op basis van principes van vrijdenken, intellectueel onderzoek, medegevoel en optimisme.
Sarah Bakewell laat ons in haar boek kennismaken met de belangrijkste humanisten, van de schrijvers en kunstenaars uit de Renaissance tot geëngageerde denkers van de 20ste eeuw. Zevenhonderd jaar geleden ontstond het idee dat de mens in wezen goed en vrij is en dat hij in de zoektocht naar geluk, alleen met de rede door stormachtige tijden kan navigeren. Sarah Bakewell introduceert de Italiaanse humanisten die dit idee in de wereld hebben gebracht en beschrijft hoe inspirerend hun nieuwsgierigheid, onderzoekende geest en optimisme tot op de dag van vandaag zijn geweest, ondanks alle vijandigheid van theologen, tirannen en ideologen. Het vertelt over de moedige levens en verrassende ontdekkingen van de humanisten en onderzoekt hun grote vraag: hoe mens te worden.
In de 14de eeuw, impliceerde Humanitas verfijning, beleefdheid, eruditie en welbespraaktheid. Mensen citeren vaak en met gevoel de zin uit een oud Romeins toneelstuk: ‘Niets menselijks is mij vreemd’. Bakewell maakt er een doorlopend motief van, maar het is beslist ambivalent. Degenen die het citeren, roemen gewoonlijk hun stedelijkheid en openheid van geest, maar zijn ze niet zelfvoldaan en te optimistisch? Moet immers niet veel van wat menselijk is, worden buitengesloten? Pico della Mirandola vierde in de 15e eeuw, net als de existentialisten in de 20e eeuw, onze ‘onbepaalde natuur’. Hij noemde ons kameleons – in staat om, als ‘maker en vormer’ van onszelf ‘welke vorm dan ook te krijgen’. Maar, zo gaf hij toe, het staat ons daarom vrij om ‘brutaal te worden’.
Van de literaire liefhebbers van de 14de eeuw tot de seculiere campagnevoerders van onze eigen tijd, van Erasmus tot Esperanto, van anatomen tot agnostici, van Christine de Pisan tot Bertrand Russell, en van Voltaire tot Zora Neale Hurston (foto), een vertegenwoordigster van de Harlem Renaissance, bracht Bakewell tal van humanisten van over de hele wereld samen en onderzocht hun enorme verscheidenheid. Sommigen probeerden bv. wetenschappelijke en rationalistische ideeën te promoten, anderen legden meer nadruk op moreel leven, en weer anderen hielden zich bezig met de culturele en literaire studies die bekend staan als ‘de geesteswetenschappen’.
Bakewell onderzocht wat humanisme was en is en hoe het door de geschiedenis heen tot bloei is gekomen ondanks tegenstand van fanatici, mystici, tirannen en cultuurpessimisten. Tot de bekende en onbekende figuren behoren Christine de Pisan, met haar geduchte verdediging van de waarde van vrouwen, Erasmus, die de ‘dwaasheid’ van de liefde prees, de erudiete Montaigne, die zich afvroeg wat hij in vredesnaam wist, Spinoza, die de juistheid van Bijbelse verhalen in twijfel trok, Voltaire, die ‘de beste van alle mogelijke werelden’ hekelde en het idee belachelijk maakte dat ‘wat ook is, goed is’, Thomas Paine, die religie in haar claustrofobische somberheid ‘irreligieus’ achtte, John Stuart Mill, met zijn scherpe analyse van de onderdrukking van vrouwen, en Bertrand Russell, die naar de gevangenis werd gestuurd wegens verzet tegen de oorlog.
Net als in haar vorige boeken, o.a. “De existentialisten”, combineert Bakewell ook nu weer in “Humanly Possible”, op vakkundige wijze, filosofie, geschiedenis en biografie. Het is wetenschappelijk en toch toegankelijk en portretteert mensen en ideeën met vitaliteit, waardoor ze ontroerend en levend worden. “Humanly Possible” werd vertaald door Karl van Klaveren en Indra Nathoe. Zeker lezen!
Sarah Backwell De humanisten, Dromers, denkers en onderzoekers die de wereld veranderden 512 bladz. geïllustreerd uitg. Ten Have ISBN 9789025911294
https://www.stretto.be/2023/04/21/stefan-zweig-montaigne-uitgegeven-door-atheneum/