Deze uitgebreide inleiding tot de milieu geschiedenis helpt u te begrijpen hoe onze hedendaagse problematische omgang met de natuur en ons milieu tot stand is gekomen. Het is een uitgebreide introductie tot het recent onderzoek naar de relatie tussen mens en natuur doorheen de eeuwen, in de Lage Landen en ver daarbuiten. “Mens en natuur” biedt inzicht in de belangrijkste ijkpunten en dynamieken in de geschiedenis van de relatie tussen mens en natuur en biedt een globaal referentiekader voor actuele discussies rond de relatie mens-natuur. Indrukwekkend. Zeker lezen!
Onze relatie met de natuur om ons heen is ingewikkeld. Verschillende ideeën over de omgang met de natuur hebben altijd naast elkaar bestaan. Mensen waren zich vaak al verrassend vroeg bewust van de potentieel nefaste impact van hun handelen op de natuur. Maar evengoed werden die bezwaren heel vaak aan de kant geschoven. Meer dan 4 miljard jaar geleden, ontstond onze kleine planeet uit rotsachtig puin dat rond een jonge ster cirkelde. De eerste jaren werd de aarde bekogeld door kometen en meteoren en stond ze op de rand van vernietiging. Ze was bedekt met oceanen van kolkend magma, giftige gassen verstikten de atmosfeer. Vulkaanuitbarstingen, zeebevingen en ijstijden volgden elkaar met regelmaat op. Voor het grootste deel in haar lange bestaan was de aarde voor mensen onbewoonbaar, tot te midden van deze dynamiek, er leven ontstond.
“In 1931”, lezen we, “liet René Magritte drie reusachtige bollen over een verder banaal landschap vliegen. De bollen van La voix des airs capteren het geluid van de hemelse sferen, de kosmos, de ether. De nog jonge Magritte had de voorbije jaren in Parijs doorgebracht en had er definitief voor het surrealisme gekozen. In heel wat werken uit die jaren staat de natuur centraal, maar niet de betoverende natuur zoals die binnen de traditionele landschapsschilderkunst in beeld werd gebracht. Natuur, mens en artefact worden radicaal uit elkaar en uit hun context gehaald. Net als een wetenschapper ontleedt Magritte de natuur in verschillende onderdelen of elementen, die uit hun vertrouwde context worden gehaald”.
“La voix des aires” is een werk van René Magritte, geschilderd in olieverf in 1931, dat behoort tot de Peggy Guggenheim-collectie in Venetië. Het werk bevat drie grote bellen (of bollen of ballonnen) die in de lucht hangen, allemaal in een banaal landschap dat een weiland voorstelt, aan de horizon waarvan we een soort strook zee kunnen zien. Het hele landschap is heel vredig, bijna surrealistisch. De eenvoud van het landschap doet denken aan de regio van België waar Magritte opgroeide, het Zwarte Land. De lucht was vaak grijs en de achtergrond van het schilderij verwijst naar de hellingen van ijzerslak die het landschap bezaaiden. De zwevende vormen, die een mysterieuze resonantie geven, zijn geïnspireerd op de bellen die aan de halsbanden van paarden hingen en waarvan het geluid over grote afstanden weergalmde in de nachtelijke lucht.
De spleten in de bollen weerspiegelden Magritte’s obsessie met verhulling en riepen het mysterie van de menselijke ervaring op. In dit schilderij zweven en wegen de gegroepeerde klokken tegelijkertijd als symbolen van iets dat kan verpletteren en een voorbode kan zijn van een bedreiging. De kleuren zijn koud en helder. De drie klokken staan niet in verhouding tot het landschap en de werkelijkheid. Het gebruik van luchtperspectief, al gebruikt door Leonardo da Vinci, is aanwezig. De ruimte wordt fotografisch weergegeven, de horizon is erg laag en de klokken beslaan de helft van het werk. De bel is een motief dat vaak terugkomt in het werk van Magritte. In La Voix des airs plaatst hij er drie in een nieuwe setting en wijzigt hij hun werkelijke verhoudingen. Hij haalt ze uit hun gewone universum en trekt ze af van hun primaire functie om onze perceptie ervan te wijzigen en ze andere betekenissen en een surrealistische irrationaliteit te geven. Hij schreef: “Ik heb de ijzeren bellen die aan de nek van onze bewonderenswaardige paarden hangen, laten ontkiemen als gevaarlijke planten aan de rand van een afgrond”.
“Net als Magritte”, zo lezen we, “wil dit boek aanzetten om het verhaal van de natuur mee te nemen in onze interpretatie van het alledaagse, van maatschappelijke structuren en processen. Net als bij Magritte is context daarbij fundamenteel. Anders dan in het surrealisme gaat de ecologische geschiedenis die context niet doorbreken of vervreemden, maar net duidelijk zichtbaar maken. Context is voor een historicus alles, en zeker voor de milieuhistoricus: een natuurlijk gegeven – de sequoia, een rivier, een vogel of een insect – krijgt maar betekenis vanuit de samenhang met alle andere levende en niet levende wezens errond, inclusief de mens. De ecologische geschiedenis onderzoekt de co-evolutie van mens en natuur door de eeuwen heen en toont aan dat die relatie niet universeel, maar fundamenteel context gebonden is: iets krijgt maar betekenis door de specifieke context eromheen. Kortom, dit boek neemt de handschoen op die René Magritte ons toegeworpen heeft en zoekt vanuit de geschiedenis naar manieren om de artificiële scheiding tussen mens en natuur ongedaan te maken”.
“Er is niet zoiets als ‘de mens’ of ‘de natuur’, en het is niet zo dat de mens en de natuur eeuwenlang in harmonie en balans met elkaar samenleefden, en vervolgens met elkaar in conflict raakten”, lezen we in de inleiding. “Er zijn enkel concrete mensen, dieren en planten die met elkaar verweven zijn in een concrete fysische omgeving. Co-evolutie noemen we dat, en die co-evolutie was verre van rechtlijnig en homogeen, maar net ongelofelijk divers, waarbij klimaat, mens, dier of bodem en de praktische omgang ermee heel verschillend zijn in tijd en ruimte. Ook tussen en binnen samenlevingen bestonden en bestaan nog altijd heel grote verschillen in die co-evolutie van mens en natuur”. Uitzonderlijk interessant!
Maïka De Keyzer is verbonden aan de onderzoeksgroep Middeleeuwen van de KULeuven. Tim Soens is milieuhistoricus verbonden aan het Centrum voor Stadsgeschiedenis van de Universiteit Antwerpen. Christophe Verbruggen doceert geschiedenis aan de Universiteit Gent en is directeur van het Ghent Centre for Digital Humanities.
Maïka De Keyzer, Tim Soens en Christophe Verbruggen Mens en natuur Een geschiedenis 320 bladz. uitg. Academia Press ISBN 9789401497916