In zijn “Politiek traktaat” pleitte Spinoza voor een staatsvorm, berustend op een mengvorm van monarchie, aristocratie en democratie. In het boek van Dirk Noordman, nodigt premier Mark Rutte, Spinoza uit voor een bezoek in het Torentje en praat met hem over het functioneren van de politiek en de verslechterende verhouding tussen de bevolking en de overheid. Spinoza’s gedachten daarover zijn immers nog altijd hoogst actueel!
Het Torentje is een schattig gebouwtje bij het Binnenhof in Den Haag. Het staat in de Hofvijver, naast het Mauritshuis. In het Torentje bevindt zich de werkkamer van de minister-president van Nederland. Het wordt daarom vaak naar de premier genoemd, bv. Torentje van Rutte, Torentje van Balkenende. Ook de uitdrukking “Torentjesoverleg”, komt daar vandaan.
“Mark,” zou Spinoza tegen Rutte zeggen, “jouw regering heeft alleen recht van bestaan als ze zorgt voor een overheid die uit is op algemeen welzijn, want dat leidt tot interne vrede en begrip voor elkaar. Dat je wetten nodig hebt voor het in bedwang houden van de egoïstische en irrationele mens is duidelijk. Maar die wetten moeten zo goed zijn dat ze langdurig kunnen blijven bestaan. Ze moeten niet straffen en angst inboezemen, ze moeten de bevolking juist de kans geven, uit te blinken”.
Deze en andere ideeën had Spinoza reeds op schrift gesteld in zijn Theologisch-politiek traktaat (1670) maar vooral in zijn onvoltooid gebleven Staatkundige verhandeling waaraan hij werkte, toen hij in 1677 door de dood werd verrast. Spinoza’s verhandeling is een flinke kluif om te doorgronden, maar Dirk Noordman heeft haar helder en toegankelijk samengevat in zijn boek.
In zijn laatste boek, het Politiek Traktaat, postuum uitgebracht in 1677, ging Spinoza uitgebreid in op de inrichting van verschillende staatsvormen zoals monarchie, aristocratie en democratie, met een krachtig pleidooi voor de democratie. Het Politiek traktaat was Spinoza’s antwoord op de problemen van zijn tijd. Na het rampjaar 1672 bevond Nederland zich nl. in grote moeilijkheden. In de loop van de zeventiende eeuw was het land telkens veranderd van staatsvorm: van een republiek onder leiding van raadspensionarissen tot een quasi monarchie met stadhouders die via staatsgrepen aan de macht waren gekomen en vice versa.
Midden in de Gouden Eeuw dreigde oorlog de republiek nl. te vernietigen. In 1672 braken maanden aan, waarin ‘het volk redeloos, de regering radeloos en het land reddeloos’ was. Het Rampjaar 1672 was het jaar van het begin van de Derde Engels-Nederlandse Oorlog, een onderdeel van de Hollandse oorlog, toen Frankrijk en zijn bondgenoten, de bisdommen Münster en Keulen, (Tweede Münsterse Oorlog), de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden aanvielen. Engeland en de Republiek waren nl. concurrenten op het gebied van handel en koloniën. Turenne en Condé (foto) verzamelden hun troepen. De Engels-Franse vloot werd weliswaar weerstaan door de Nederlandse admiraal Michiel de Ruyter (foto).
Het rampjaar duurde ongeveer 17 maanden. Banken, scholen, winkels, rechtbanken en schouwburgen werden gesloten en kunsthandelaren en -schilders gingen failliet aan de gevolgen van een heftige crisis. De Vrede van Westminster, een vredesverdrag tussen de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden en het koninkrijk Engeland, van 19 februari 1674, maakte een einde aan de Derde Engels-Nederlandse Oorlog. Een onderdeel van dit verdrag was dat de kolonie Nieuw-Nederland (waarin Nieuw-Amsterdam lag) officieel onder Engels gezag kwam. In 1664 hadden de Engelsen de kolonie ingenomen en haar “New York” genoemd. Bij de Vrede van Breda van 1667 had de Republiek ervan afgezien het gebied terug te eisen.
In het Politiek traktaat pleitte Spinoza voor een duurzame en stabiele staatsvorm, berustend op een mengvorm van monarchie, aristocratie en democratie, waarbij de verderfelijke uitersten van monarchie en democratie in evenwicht worden gehouden door een dominante aristocratie. Spinoza beriep zich daarbij op geschriften van hugenoten die in navolging van Calvijn, de voorwaarden formuleerden waaronder een volk in opstand mag komen tegen zijn vorst, waarna het land zich kan ontwikkelen tot republiek.
“Spinoza in het Torentje” bekijkt de hedendaagse Nederlandse samenleving door de lens van Spinoza’s befaamd gedachtegoed, met een knipoog naar Machiavelli. Wat kunnen wij en de politiek, tegenwoordig nog leren van zijn werk? De tijdloosheid van zijn ideeën wordt in dit boek meesterlijk uiteengezet. “In het onderkennen van de betekenis van de politieke instituties en hun kwetsbaarheid”, schrijft Alexander Rinnooy Kan, “was Spinoza een voorbeeldige filosoof, die niet zou hebben geaarzeld om vanuit zijn ivoren toren af te dalen naar het Torentje om zijn reflecties te delen met de wereldlijke macht. Die kwetsbaarheid is de laatste jaren alleen maar toegenomen. Het is alleszins verstandig om bij onze noodzakelijke en moeizame herbezinning op de rol en de inrichting van de staat ook te rade te gaan bij de grote denkers van weleer. Dit boek toetst de actualiteit van zo’n beroemde, maar niet altijd even toegankelijke denker op een originele en effectieve manier.” Niet te missen!
Dirk Noordman (1944) is econoom en was interim-manager en penningmeester van Vereniging Het Spinozahuis. Eerder schreef hij “Spinoza as an economist”.
Alexander Hendrik George Rinnooy Kan (1949) is een Nederlandse wiskundige en voormalig senator voor Democraten 66 (D66), een Nederlandse politieke partij met een uitgesproken sociaal-liberale signatuur, progressief en vrijzinnig, in 1966, opgericht door Hans Gruijters en Hans van Mierlo, in Amsterdam. Sinds september 2012, is Kan hoogleraar economie en bedrijfskunde aan de Universiteit van Amsterdam. Van augustus 2006 tot september 2012 was hij kroonlid en voorzitter geweest van de Nederlandse Sociaal-Economische Raad (SER). In de jaren 1991 – 1996 was hij voorzitter van de werkgeversorganisatie VNO en, na de fusie met het NCW, van de VNO-NCW. Van 1996 tot 2006 was hij tevens lid van de Raad van Bestuur van ING Groep.
Dirk Noordman Spinoza in het Torentje Wat de politiek kan leren van Spinoza’s Politiek Traktaat Met een voorwoord van Alexander Rinnooy Kan 126 bladz. uitg. Wereldbibliotheek ISBN 9789028453166
https://www.stretto.be/2017/11/12/ethica-van-spinoza-door-martin-van-buuren/