In de prestigieuze reeks “Oorlogsdossiers” van uitgeverij Walburgpers, alle geschreven door de historici Anne Doedens en Liek Mulder, verscheen nu het boek “Spaanse Burgeroorlog”. Deze oorlog (1936-1939) en de daaropvolgende dictatuur van Francisco Franco, zetten decennialang een traumatisch stempel op de levens van miljoenen Spanjaarden. Het was een oorlog met onvoorstelbare slachtpartijen, kort na afloop overschaduwd door de Tweede Wereldoorlog, waarvan de gebeurtenissen in Spanje een voorbode waren.
De Spaanse Burgeroorlog was een militaire opstand tegen de republikeinse regering van Spanje, gesteund door de conservatieven. Toen een eerste militaire staatsgreep mislukte volgde een bloedige burgeroorlog, die met grote felheid aan beide kanten werd uitgevochten. De nationalisten, zoals de rebellen werden genoemd, ontvingen steun van fascistisch Italië en nazi Duitsland en de Republikeinen ontvingen hulp van de Sovjet-Unie en van de Internationale Brigades, samengesteld uit vrijwilligers uit verschillende landen uit Europa en de Verenigde Staten.
De Spaanse leus “¡No pasarán!” (“Ze komen er niet langs”) werd beroemd tijdens de slag om Madrid door de communiste, Dolores Ibárruri Gómez (1895-1989) (foto). Zij gebruikte de leus in haar No pasarán!-toespraak, waarin ze alle strijders aan de zijde van de republiek, opriep om de fascisten “geen meter van Spanje te laten innemen”. Zodoende werd de leus een internationaal bekende, antifascistische leus. Als reactie gebruikten de fascisten de leus, “Hemos pasado” (“We zijn er langs”), toen zij in maart 1939, onder leiding van generaal Franco, Madrid veroverden.
De oorlog was het resultaat van een polarisatie van het politiek leven, dat zich in de voorgaande decennia had ontwikkeld. Aan de ene kant stonden de nationalisten, belangrijke kopstukken van het leger, de meeste landeigenaren en veel zakenlieden, die allen voor het grootste deel rooms-katholiek waren, en aan de andere kant stonden de republikeinen, die bestonden uit stadsarbeiders, de meeste landarbeiders en de ontwikkelde middenklasse. Politiek gezien vonden hun verschillen vaak extreme en heftige uitingen in partijen zoals de fascistisch georiënteerde “Falange” en de militante anarchisten. Tussen deze uitersten bevonden zich andere groepen die het politiek spectrum bestreken van monarchisme en conservatisme via liberalisme tot socialisme, waaronder een kleine communistische beweging, verdeeld onder volgelingen van de Sovjetleider Jozef Stalin en zijn rivaal Leon Trotski.
In 1934 was er een wijdverbreid arbeidersconflict en een bloedige opstand van mijnwerkers in Asturië die onderdrukt werd door troepen onder leiding van generaal Francisco Franco (foto). Een reeks regeringscrises culmineerde in de verkiezingen van februari 1936, die resulteerden in een door de meeste linkse partijen gesteunde regering van het Volksfront, maar die op fel verzet stuitte van de rechtse partijen.
De “Guerra Civil Española”, een machtsstrijd van verschillende ideologische en politieke stromingen, kreeg bij uitbreiding een internationaal karakter wanneer nazi-Duitsland, het koninkrijk Italië en de Sovjet-Unie zich erin mengden. Daarenboven raakten tienduizenden mensen uit andere landen waaronder enkele vooral literaire beroemdheden, betrokken bij de strijd. Naar schatting waren het 32.000 vrijwilligers uit meer dan 50 landen, waaronder 2400 Belgen, bekend als de “Internationale Brigades”. Vrijwilligers die het overleefden en terugkeerden naar hun thuisland, speelden later vaak een toonaangevende rol in het lokaal verzet tegen de nazi’s en hun collaborateurs, en anderzijds vocht een Spaanse eenheid van ca. 47.000 vrijwilligers, “De Blauwe divisie” (División Azul) tussen 1941 en 1943, aan de zijde van de nazi’s aan het oostfront.
Op 26 april 1937, bombardeerde het Condorlegioen van de Duitse Luftwaffe samen met Italiaanse bommenwerpers, de historische binnenstad van Guernica in de Baskische provincie Biskaje, dit om de Basken, die aan de zijde van de republikeinen streden, op de knieën te dwingen. Deze gruwel werd nog in hetzelfde jaar door Pablo Picasso uitgebeeld op zijn beroemd schilderij “Guernica”, dat vervolgens te zien was in paviljoen van Spanje op de Expo van 1937 in Parijs. Na de sluiting van de Expo ging het doek, als statement voor het in burgeroorlog zijnde republikeins Spanje, op rondreis.
Aan de kant van Franco vochten er tienduizenden Italianen van de Corpo Truppe Volontarie, gestuurd door Mussolini, maar ook duizenden Ierse, Russische en verschillende Oost-Europese vrijwilligers tegen de Spaanse Republiek. Niet minder belangrijk waren de vele duizenden Marokkanen, die als onderdeel van het Spaans Vreemdelingenlegioen, als eerste-linie-stormtroepen werden ingezet en die tot de “effectiefste” militaire eenheden van het leger van Franco behoorden.
Op 12 maart 1939, gaven de communisten de strijd op en in april verklaarden de nationalisten de overwinning. Paus Pius XII schreef aan Franco, “Wij verheffen ons hart tot God en danken uwe excellentie oprecht voor de overwinning van katholiek Spanje”. Franco liet zich dan ook “Caudillo de España por la Gracia de Dios” noemen (“Leider van Spanje bij de Gratie Gods”).
Naast een helder overzicht van de gebeurtenissen, vormen verhalen van ooggetuigen en deelnemers aan de oorlog zoals de Nederlanders Fanny Schoonheyt, de schrijver Jef Last en Evert Ruivenkamp, een meerwaarde die voelbaar maakt hoe ontzettend ingrijpend en verwoestend de oorlog was voor de Spanjaarden. Samengevat maken de beide historici in hun boek duidelijk wat mensen elkaar door ideologie, haat en onverdraagzaamheid, kunnen aandoen. Zeker lezen.
Anne Doedens Liek Mulder Spaanse Burgeroorlog Opmaat naar de Tweede Wereldoorlog,17 juli 1936 tot 1 april 1939 geïllustreerd 248 bladz. uitg. Walburg Pers ISBN 978 94 6456 194 4
