Welke relevantie was en heeft Wagners ideologie en de daarmee verbonden biografische verandering voor de receptie van zijn werken vandaag? In zijn boek traceert Moshe Zuckermann de figuur van Wagner als de “Duitse ergernis”, zijn verandering van een linkse revolutionair naar een conformistische loyaal aan de koning. Hij onderzoekt de intellectuele geschiedenis van zijn denken en gaat na of Wagners vlammend antisemitisme in zijn opera’s terug te vinden is.
In 1982 schreef de journalist van Der Spiegel, Klaus Umbach (1936-2018), een boek met als titel, “Richard Wagner. Ein deutsches Ärgernis” (Rowohlt). “Wagner is, of helemaal niet”, zo vervolgt Zuckermann op zijn beurt, “slechts een karikatuur van ergernis. De tijd dat Nietzsche zich in 1876 afkeerde van de drukte van Bayreuth en het lang, pijnlijk pad van onthechting van zijn geliefde Wagner begon, voor hij hem, kort voor zijn zenuwinzinking, de bijzonder pijnlijke klap toebracht door Bizets mediterrane ‘Carmen’ uit te spelen tegen de ‘waterdamp van Wagners ideaal’, die tijd is allang voorbij. Wat ooit hinderlijk was omdat het een uitdaging was, een uitdaging die de filosoof dwong op het hoogste niveau te polemiseren, is gemuteerd tot de routine van het vooraf ingesteld, slaperig waargenomen, cultureel-industrieel schandaal.”
Hoe werd Richard Wagner in Duitsland ontvangen ? Er was de historisch-politieke persoon, de briljante maker van het drama en er was Wagner, de bittere antisemiet. In zijn nieuw boek traceert Moshe Zuckermann, in navolging van de Duitse receptie van de Duits-joodse dichter, Heinrich Heine, de figuur van Wagner als de Duitse ergernis en overlast die Wagner teweeg bracht door zijn verandering van een linkse revolutionair naar een aangepaste loyalist, trouw aan de koning, en hij onderzoekt de intellectuele geschiedenis van zijn denken en het latent antisemitisme in zijn opera’s. De cruciale vraag is weliswaar, welke relevantie had en heeft Wagners verandering van een revolutionair naar een antisemiet voor de huidige receptie?
In zijn boeiend en vlot geschreven, toegankelijk boek, toont Moshe Zuckermann zich een erudiete kunstcriticus. De socioloog werkt Wagners prestaties en zwakheden uit en situeert de mens en zijn werk in de context van zijn tijd. Dit briljant geschreven essay is geschikt voor de lezer die aan het begin van zijn interesse in Richard Wagner staat, maar ook om de meer gevorderde, kennis te laten maken met zijn werken en politieke uitlatingen. De auteur slaagt erin de onverschilligheid van een veelzijdig kunstenaar te tonen, noemt de tegenstrijdigheden in Wagners leven, zijn werk en de impact ervan, maar kiest niet voor de ene of de andere, vaak ideologisch bekrompen, bewondering of minachting. Voorbeeldig.
Zuckermann bespreekt achtereenvolgens Wagner als een revolutionaire toondichter, Wagners antisemitisme en het (mogelijk) antisemitisme in het werk van Wagner, zijn werk en persoon, “Dreigestirn ewig verbundener Geister” (Wagner, Nietzsche en Thomas Mann), naar Thomas Manns “Dreigestirn”, Schopenhauer, Nietzsche en Wagner, in zijn “Betrachtungen eines Unpolitischen” en in zijn “Rede zu Nietzsches 80. Geburtstag” (1924), en Wagner in Israël. Zuckermann schreef daarmee een boek dat bijdraagt tot nadenken over de vraag naar de hedendaagse relevantie van deze problematische thematiek.
Moshe Zuckermann (°1949) in Tel Aviv is een Israëlische socioloog en hoogleraar geschiedenis en filosofie aan de Universiteit van Tel Aviv. Sinds 2009 is hij wetenschappelijk directeur van de Sigmund-Freud-Privatstiftung in Wenen. Zuckermann werd geboren als zoon van Pools-Joodse overlevenden van de Holocaust in Israël en groeide op in Tel Aviv. Zijn ouders emigreerden in 1960 naar Duitsland (Frankfurt am Main), waar ook Zuckermann studeerde. Op 21-jarige leeftijd keerde hij vanuit Frankfurt terug naar Israël. Daar doceerde hij aan het Instituut voor Geschiedenis en Filosofie van Wetenschap en Ideeën aan de Universiteit van Tel Aviv. Van februari 2000 tot 2005 stond hij aan het hoofd van het Instituut voor Duitse geschiedenis aan de universiteit van Tel Aviv. In 2006/2007 was hij gasthoogleraar aan het Instituut voor Joods-Christelijk Onderzoek (IJCF) aan de Universiteit van Luzern. Zuckermann wordt beschouwd als een criticus van de Israëlische politiek en samenleving. Politiek gezien is hij links en pleit hij voor een confederatie tussen Israël en een onafhankelijke staat Palestina als een lange termijn oplossing voor het conflict. Zuckermann is voorstander van kritische theorieën en geeft regelmatig lezingen over relevante onderwerpen. Hij steunt de dierenrechtenbeweging en verwerpt speciësisme in de geest van de “verzoening van mens en natuur”. Naast zijn werk als non-fictie auteur, levert Zuckermann regelmatig bijdragen aan radio, televisie en gedrukte media. Bij Westend Verlag verscheen in 2018 zijn “Der allgegenwärtige Antisemit”.
Moshe Zuckermann, Wagner, ein ewig deutsches Ärgernis” 144 bladz. Duits uitg. Westend ISBN 78-3-86489-311-7