Bach “Goldberg Variations” door Fazil Say, piano, op het label Warner Classics. Alweer schitterend! Verschijnt op 25 nov. 2022.

Fazıl Say kreeg zijn eerste pianolessen van Mithat Fenmen, die zelf bij Alfred Cortot in Parijs had gestudeerd. Hij voelde hoe getalenteerd zijn leerling wel was, en vroeg de jongen om elke dag te improviseren op thema’s die met zijn dagelijks leven te maken hadden, nog voor Fazil zijn essentiële piano oefeningen en studies ging voltooien. Dit contact met vrije creatieve processen en vormen wordt gezien als de bron van het immense improvisatietalent en de esthetische kijk die Fazıl Say hebben gemaakt tot de legendarische pianist en componist die hij vandaag is.

De “Goldbergvariaties” (1741) van Johann Sebastian Bach zijn werken waarmee Bach tijdens het laatste decennium van zijn leven, hulde bracht aan de traditie van het contrapunt. In dit monumentaal werk, een “Aria mit verschiedenen Veränderungen”, realiseerde Bach  een briljante synthese tussen het constructieve en het emotionele. Omstreeks 1740 noteerde Bach het thema als ‘Aria’ in het “Klavierbüchlein für Anna Magdalena Bach”. De baslijn van de beginmaten was identiek aan de ostinatobas van George Frederic Händels “Chaconne avec 62 variations”, die in 1703-1706 ontstond en in 1733 voor het eerst in Londen werd uitgegeven. Bachs 30 variaties vertonen een doordachte cyclische opbouw, gekoppeld aan virtuoze en expressieve, stilistische verscheidenheid. De variaties zijn overwegend drie of vierstemmig, met een heldere harmonische progressie en een brede melodische omvang.

Het werk zit vol mooie melodieën, canons en fuga’s. Sommige variaties zijn van oorsprong gezongen stukken, zoals de Aria of het Quodlibet. Gepubliceerd in 1741 als vierde deel van de “Clavier Übung”, streefde Bach naar een synthese tussen de eigentijdse Franse en Italiaanse stijlen. De Goldbergvariaties gaan uit van een baspatroon van 32 noten dat het hele werk door als basis terugkeert. De variaties zijn dus basso ostinato-variaties. Bach wisselde constant van maat, aantal stemmen, tempo, compositie- en speeltechniek, van genre, en van stijl en expressie. De structuur duidt, los van enige getallensymboliek, op eeuwige terugkeer of herhaling. Een soort beheerst en ingehouden perpetuum mobile, zonder eind. De muziek werkt bedwelmend en rustgevend en behoort tot de meesterwerken van het klavier. Bach componeerde de canons, met uitzondering misschien van de Canone alla Settima (variatie 21), waar hij het niet gepreciseerd heeft, oorspronkelijk voor één manuaal, terwijl de meeste overige variaties voor twee manualen bedoeld waren. Twee manualen betekende feitelijk een duo en dus een rijkere polyfonie en een vollere klank.

De niet-canonische variaties zijn alle in een bepaalde vorm gecomponeerd, Polonaise (Variatie 1), Triosonate in de zin van deze van Corelli (Variatie 2), Passepied (Variatie 4), Gigue (Variatie 7 & 11), Fughetta (Variatie 10), Aria (im Stile monodico) (Variatie 13), Französische Ouverture (Variatie 16), Menuett (Variatie 19), Lamento (Variatie 21 en Variatie 25), Sarabande (Variatie 26), Toccata (Variatie 29), Quodlibet (Variatie 30). Met dit laatste bedoelde Sebastian een combinatie van fragmenten van bestaande volksliedmelodieën, hier meer bepaald „Ich bin so lang nicht bei dir gewest” en “Kraut und Rüben haben mich vertrieben”. Deze laatste melodie was in Bachs tijd populair en was overigens reeds gevarieerd door Frescobaldi, Buxtehude en Scheidt.

Vanaf 1987 verfijnde Fazıl Say zijn vaardigheden als klassiek pianist bij David Levine, eerst aan de Musikhochschule Robert Schumann in Düsseldorf en later in Berlijn. Dit vormde de esthetische basis voor met name zijn Mozart- en Schubert-interpretaties, wat leidde tot de overwinning op de Young Concert Artists International-competitie in New York in 1994. Sindsdien speelde hij met alle gerenommeerde Amerikaanse en Europese orkesten en met tal van vooraanstaande dirigenten, het opbouwen van een veelzijdig repertoire gaande van Bach, via de Weense klassiekers (Haydn, Mozart en Beethoven) en de Romantiek tot hedendaagse muziek, waaronder zijn eigen pianocomposities. Hij kreeg de opdracht om muziek te schrijven voor onder meer de Salzburger Festspiele, de WDR, het Dortmund Konzerthaus en de festivals van Schleswig-Holstein en Mecklenburg-Vorpommern. Zijn werk omvat composities voor solo keyboard en kamermuziek, maar ook soloconcerten en grootschalige orkestwerken, zoals het klarinetconcert voor Sabine Meyer uit 2011 geïnspireerd op het leven en werk van de Perzische dichter Omar Khayyam.

Say is een gepassioneerd pleitbezorger van muziek als een weg naar sociale verandering, in zijn geboorteland Turkije en daarbuiten. “Ik ben ervan overtuigd dat kunst en muziek een brug zullen vormen tussen westerse en oosterse culturen, en deze culturen zullen vermengen en transformeren”, verklaarde hij in een toespraak voor het 38e congres van de Internationale Federatie van Mensenrechten in Istanbul, 2013.

Bach Goldberg Variations Fazil Say cd Warner Classics 5419723396