Pianist Pierre-Laurent Aimard bundelde zijn krachten met deze van de San Francisco Symphony en Music Director Esa-Pekka Salonen, voor een opname van Bartóks 3 pianoconcerti. Bartók, zelf pianist, doordrenkte zijn drie concerti met meerdere aspecten van zijn compositorische persoonlijkheid, variërend van complex en innovatief (het Eerste) tot uitbundig (het Tweede) en sereen (het Derde). Het resultaat was een fascinerende kijk op de chronologie van zijn muzikaal leven. Deze volledig Bartók-release markeert de eerste Pentatone-samenwerking tussen Esa-Pekka Salonen en de San Francisco Symphony, een orkest dat hij heeft hervormd door middel van creatieve uitvoeringsconcepten en uitgebreide nieuwe mediaprojecten. Niet te missen!
Bijna drie jaar lang had Béla Bartók (foto) weinig gecomponeerd. Hij doorbrak die stilte met enkele pianowerken, waaronder een (eerste) pianoconcerto, gecomponeerd tussen augustus en november 1926. Het werk ging in juli 1927, in première op het vijfde Internationale Festival van de “International Society for Contemporary Music” (“Internationale Gesellschaft für Neue Musik”) in Frankfurt, met Bartók als solist en Wilhelm Furtwängler als dirigent. De geplande Amerikaanse première uit 1927 in Carnegie Hall van de New York Philharmonic , tijdens een tournee van Bartók, werd door dirigent Willem Mengelberg geannuleerd wegens onvoldoende repeteren. Het concerto ging uiteindelijk in première in de VS in februari 1928, op dezelfde locatie, met Fritz Reiner als dirigent van het Cincinnati Symphony Orchestra en Bartók als solist.
Het concerto ontstond na een toegenomen belangstelling voor barokmuziek van Bartók, wat onder meer bleek uit het toegenomen gebruik van contrapunt. Het werk behield weliswaar de hardheid en dissonantie die kenmerkend waren voor Bartók. Hier werd nl. net als elders in Bartóks werk, de piano als percussie gebruikt. Het belang van de andere percussie-instrumenten werd geïllustreerd door de opmerking van Bartók: Het slagwerk (inclusief pauken) moet direct naast de piano (achter de piano) worden geplaatst.
Het Pianoconcerto nr. 2 in G, Sz. 95, BB 101, gecomponeerd tussen 1930 en 1931, staat bekend als een van de moeilijkste stukken uit het repertoire. Bij het benaderen van de compositie wilde Bartók dat de muziek meer contrapuntisch zou zijn. Ook wilde hij zijn muziek vereenvoudigen (zoals veel van zijn tijdgenoten), maar zijn gebruik van contrapunt zorgde voor een uiterst gecompliceerde partituur. Dit aspect was reeds bijzonder lastig gebleken in het 1ste concerto, zo erg zelfs dat de New York Philharmonic, die de première zou hebben gespeeld, het niet op tijd onder de knie kon krijgen… De componist zelf beweerde in een artikel uit 1939 dit concerto te hebben gecomponeerd als een direct contrast met zijn 1ste concerto.
Het concerto dateerde uit 1930/1931, maar ging pas op 23 januari 1933 in Frankfurt in première. Het Frankfurt Radio Symfonie Orkest stond onder leiding van Hans Rosbaud met Bartók als solist. Het eerste optreden in Hongarije vond later datzelfde jaar plaats onder leiding van Otto Klemperer, terwijl Louis Kentner (1905-1987) (foto) piano speelde op verzoek van Bartók. Bartók speelde het werk zelf tijdens een BBC Symphony Concert in Queen’s Hall in november 1933, met het BBC Symphony Orchestra onder leiding van Adrian Boult. Dit concert werd live uitgezonden. Bartók speelde het opnieuw op de Proms in Londen onder leiding van Sir Henry Wood op 7 januari 1936, een initiatief van de BBC-muziekproducent Edward Clar.
De eerste uitvoering in de Verenigde Staten vond plaats in Chicago in maart 1939, met Storm Bull (1913-2007) (foto) als solist en het Chicago Symphony Orchestra onder leiding van Frederick Stock. De Franse première werd in 1945, gespeeld door de 21-jarige, Yvonne Loriod (1924-2010), later de tweede echtgenote van Olivier Messiaen (1908-1992), die het in slechts 8 dagen had ingestudeerd…!
Noch de ontgoocheling, die na zijn ballingschap in de Verenigde Staten begon, noch zijn afnemende gezondheid, hielden Bartók tegen om zijn opdracht voor een orkestconcert te volbrengen, en een schitterend 3de pianoconcerto te componeren, zijn laatste werk. Bedoeling was, de toekomst van zijn vrouw veilig te stellen. Béla Bartók componeerde zijn geniaal 3de pianoconcerto in 1945, tijdens de laatste maanden van zijn leven, als een verrassingsverjaardagscadeau voor zijn (tweede) vrouw, Ditta Pásztory-Bartók. 
Haar 42ste verjaardag was op 31 oktober 1945. Het was één van de werken die Bartók componeerde na zijn vertrek uit Hongarije na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog. Bartók’s migratie van Europa naar Amerika ging zijn muziek vooraf. Gebrek aan lokale belangstelling, gecombineerd met Bartók’s uitgebreide strijd tegen leukemie en een algemeen gevoel van ongemak in de Amerikaanse atmosfeer, hebben Bartók er niet van weerhouden om in zijn vroege jaren in Amerika veel te componeren. Gelukkig kreeg de componist de opdracht om zijn Concerto voor orkest te creëren, dat buitengewoon goed werd ontvangen en de financiële problemen van de componist verminderde.
Bartók overleed op 26 september 1945. Het Concerto voor orkest was nog niet af. De taak van het voltooien van de orkestratie van de laatste 17 maten, op basis van de aantekeningen van Bartók, werd uiteindelijk uitgevoerd door zijn vriend, Tibor Serly (1901-1978) (foto). Het 3de pianoconcerto werd later gepubliceerd in een uitgave van Serly en Erwin Stein, een redacteur voor Boosey & Hawkes. Het ging in première in Philadelphia op 8 februari 1946 o.l.v. Eugene Ormandy met György Sándor (1912-2005) (foto) als solist. Het werk is sindsdien aangepast voor twee piano’s door Mátyás Seiber.
De eerste beweging, hoofdzakelijk gebaseerd op de toonaard van mi-groot, heeft een origineel Hongaars ‘volksthema’, bestaande uit vier noten, vergelijkbaar met 19de-eeuwse, Hongaarse “Verbunko’s” (dansliederen), dat geïntroduceerd wordt door de piano. Door toevoeging van een bepaalde noot, en vervolgens door toevoeging van gealtereerde noten aan het ondertussen pentatonisch geworden thema, bekomt Bartók een complex, melodisch patroon wat hij polymodale chromatiek noemde, en suggereert hij de Mixolydische, Dorische en Lydische modus.
De aangrijpende tweede beweging, Andante religioso, gebaseerd op de toonaard van C-groot, geeft de sfeer weer van een ingetogen Beethoven-koraalmelodie. De snaarintroductie gevolgd door het koraal op piano is een duidelijke verwijzing naar de derde beweging van het strijkkwartet van Beethoven in la-klein. Bartók volgt de harmonie van Wagners Tristan-akkoord, een reeks intervallen die de ’typisch trieste en hunkerende harmonie van de Romantiek’ wordt genoemd. De uiteindelijke resolutie van het Tristan-akkoord komt als een op C gebaseerde pentatonische modus, en aangezien Bartók pentatoniek als een hoofdkenmerk van oude Hongaarse volksliederen beschouwde, kan dit worden beschouwd als een muzikaal symbool van zijn Hongaars vaderland. Het middengedeelte bevindt zich in de nachtmuziekstijl van Bartók. Het bevat nl. fascinerende imitaties van natuurlijke geluiden van insecten en vogelgeluiden.
De uitbundige derde beweging toont een vreugde en een schijnbaar optimisme dat vaak te vinden is in de laatste bewegingen van Bartók, zij het hier met aanzienlijk sterkere volksinspiratie met zijn ogenschijnlijk Hongaarse volksmelodie en zijn rondo-achtig terugkerend thema, dat een centrale fugato episode in een soort barokstijl flankeert. Alles doordacht, transparant en bezield gespeeld. Een heel, heel bijzondere cd. Warm aanbevolen.
Pierre-Laurent Aimard (1957), een gerenommeerd uitvoerder van 20ste-eeuwse muziek, heeft in zijn exclusief contract met Pentatone meerdere veelgeprezen albums uitgebracht, waaronder Messiaens Catalogue d’Oiseaux (2018) en Visions de l’Amen (2022), samen met Beethovens Hammerklavier Sonata & Eroica-variaties (2021). Hij sloot zich ook aan bij Tamara Stefanovich in Etudes en Frames (2023), met muziek van Vassos Nicolaou. Salonen keert op zijn beurt voor het eerst sinds zijn opname van Stravinsky’s Persephone (2018), terug naar het label. De San Francisco Symphony verscheen eerder op de Pentatone-release Young America uit 2005.
Bartók Piano Concertos Pierre-Laurent Aimard San Francisco Symphony Esa-Pekka Salonen cd Pentatone PTC5187029 