“Atlas van Mokum”, een tentoonstelling in Amsterdam en alweer een prachtuitgave van Wbooks over vier eeuwen Joods leven in Amsterdam. | Stretto – Magazine voor kunst, geschiedenis, filosofie, literatuur en muziek.

De Nieuwe Kerk sluit het jubileumjaar van Amsterdam af met Mokum, de biografie van Joods Amsterdam. De tentoonstelling, in samenwerking met Joods Cultureel Kwartier, belicht de veelzijdige en bewogen geschiedenis van Joods leven in de stad en dit van de eerste Joodse vluchtelingen in de 16^de eeuw tot de diverse gemeenschap van vandaag, en de iconen die Amsterdam in de tussentijd verrijkten. “Atlas van Mokum” is een verhaal over vallen en opstaan van Joods leven in Amsterdam in al haar diversiteit door de eeuwen heen. De Sefardische Joden begonnen zich na 1600 in Nederland te vestigen, en de Asjkenazische Joden iets later, ze vonden een algemeen welkom vanwege het officiële tolerantiebeleid en de slimme inschatting van hun vermogen om bij te dragen aan het economische welzijn van het land. In 1672 telde Amsterdam 200.000 inwoners, waaronder 7.500 Joden (2.500 Sefardische en 5.000 Asjkenazische). Gezien hun kleine vertegenwoordiging onder de bevolking hadden de Joden een zeer zichtbare en effectieve positie.

Joods leven is tot op vandaag de dag diep verbonden met de groei en ontwikkeling van de stad Amsterdam en met de levens van niet-Joodse Amsterdammers, die de hoofdstad even vanzelfsprekend ‘Mokum’ noemen. Vanaf het eind van de 16^de eeuw komen Joden vanuit verschillende delen van Europa naar de bloeiende handelsstad Amsterdam, waar relatief veel vrijheid van godsdienst is. Al snel ontstaat er een grote Joodse gemeenschap in de stad. De atlas toont de plaatsen waar zij neerstrijken, de manier waarop zij de stad – soms letterlijk – helpen vormgeven, hoe zij een positie veroveren in de stedelijke samenleving en hun relaties met elkaar en met de overige stadsbewoners.

Bekende en onbekende inwoners uit Mokum vertellen over het wel en wee van het Joodse leven door de jaren heen, hoe het de stad heeft gevormd en nog steeds kleur geeft. Van de opbloei en integratie van de gemeenschap tot het hedendaagse liberale Jodendom, de maatschappelijke verharding, en de zoektocht naar verbinding in het Amsterdam van vandaag.

De geschiedenis van Joods Amsterdam is veelbewogen, met perioden van rust en bloei, vriendschappen, maar ook conflicten en antisemitisme met als dieptepunt het gat dat de moord op driekwart van de 80.000 Joodse Amsterdammers gedurende de Duitse bezetting nalaat.

Mokum’ – het Jiddisch woord voor ‘plaats’ of ‘stad’ – werd met de tijd een liefkozende bijnaam voor Amsterdam. De invloed van Jiddische woorden, zoals tof, mazzel en gozer, is nog dagelijks terug te horen op straat. Oud-inwoners als Baruch Spinoza, Samuel Sarphati en Anne Frank zijn wereldberoemd, en beeldbepalende plekken als De Bijenkorf, Tuschinski en het Amstel Hotel zouden nooit gebouwd zijn zonder Joodse initiatiefnemers.

Honderden objecten, verdeeld over dertien hoofdstukken, laten zien hoe Joodse bewoners Amsterdam hebben gevormd. De tentoonstelling vertelt ook de indringende verhalen van vervolging, de moord op 60.000 Joodse inwoners tijdens de Tweede Wereldoorlog en het trage proces van erkenning en excuses, uiteindelijk uitgesproken door burgemeester Femke Halsema in 2025. Tegelijkertijd is er ruimte voor de heropleving en nieuwe invulling van religieuze en culturele identiteit. Mokum – De biografie van Joods Amsterdam is een ode aan een gemeenschap die al vier eeuwen lang onlosmakelijk verbonden is met het DNA van de stad. Zoals burgemeester Halsema het verwoordde: “Zonder Joods leven is er geen Amsterdam.” Want, de rode draad in de tentoonstelling en het boek is dat op ieder gebied, of het nou gaat om religie of politieke voorkeur, Joodse Amsterdammers altijd net zo divers en verdeeld zijn geweest als hun niet-Joodse stadsgenoten. Atlas van Mokum bevat teksten van Jaap Cohen, Wally de Lang, Hanneloes Pen, Mark Ponte, Emile Schrijver, Rob de Spa, Jurryt van Vooren en Ariane Zwiers. Niet te missen!