Valentin Silvestrov (°1937) is waarschijnlijk de bekendste Oekraïense componist. Zijn “Requiem for Larissa” werd gecomponeerd naar aanleiding van het plots overlijden in 1996 van zijn vrouw, de musicologe en literatuurwetenschapper, Larissa Bondarenko. Net als de cd’s “Sacred Songs” en “Sacred Works”, omarmt het Kiev Chamber Choir o.l.v. Mykola Hobdych in de St. Michael kathedraal in Kiev, met hun cd, “Maidan”, nu opnieuw Silvestrovs composities voor a capella koor.
Valentin Silvestrov geboren in Kiev, was een leidende figuur in de avant-garde van de voormalige Sovjet-Unie, voor zijn compositiepraktijk uitgroeide tot wat hij zijn ‘metaforische stijl’ of ‘metamuziek’ zou gaan noemen. De componist wilde nl. dat zijn werken werden gezien als ‘coda’s’ in de muziekgeschiedenis omdat ‘er steeds minder teksten mogelijk zijn die bij het begin beginnen’. Hij verklaarde, “ik componeer geen nieuwe muziek. Mijn muziek is een reactie op en een echo van al wat reeds bestaat”. Valentin Silvestrov, studeerde van 1958 tot 1964, bij de Oekraïense componisten, Borys Ljatosjynsky en Levko “Lev” Mykolajovych Revutskyi aan het Conservatorium van Kiev. Zijn eerste symfonie uit 1963, die hij op het compositie-examen presenteerde, werd afgewezen, omdat destijds werken in de stijl van het socialistisch realisme werden verwacht. Zijn muziek was (te) avant-gardistisch. Rond 1970 veranderde zijn stijl in een soort postmoderne ‘neoromantiek’, waarna zijn composities meer ingang vonden. Hij werd bekend in West-Europa en vooral in de VS. Het is dan ook geen toeval dat zijn naam vaak in één adem wordt genoemd met Arvo Pärt, Pēteris Vasks of Gija Kantscheli. Na het einde van de Sovjet-Unie ontving hij prestigieuze prijzen en de Orde van Verdienste van Oekraïne. De Russische invasie van Oekraïne dwong Silvestrov in maart 2022, met zijn dochter en kleindochter naar Berlijn te vluchten.
Zijn vrouw, Larissa, stond vanaf het allereerste begin van zijn artistieke carrière aan zijn zijde. Het was in 1999, kort voor de millenniumwisseling, dat Silvestrov zijn Requiem kon voltooien. Hij zette geen drama van het Laatste Oordeel op muziek, zoals Mozart, Berlioz of Verdi, maar componeerde eerder een klaagzang. Hij stapte het verleden in en becommentarieerde zijn leven met Larissa met muzikale herinneringen aan haar, met diepe, persoonlijke toespelingen en introspectie. Silvestrov zette wel de woorden van de Latijnse requiemmis op muziek, maar hij componeerde geen liturgisch gebonden mis. De theologische orde van de katholieke requiemmis werd in zijn zevendelig requiem onherroepelijk ontbonden. Alsof de religieuze zwaartekracht is opgeschort, drijven geïsoleerde woorden vrij en verloren rond. Het werk begint en eindigt met “Requiem aeternam”. Tenslotte ruist in het Agnus Dei alleen nog de wind uit de synthesizer, en helemaal aan het eind, een echo van de wind. Dit indrukwekkend Requiem werd op 17 juni 2011 uitgevoerd in de Herz-Jesu-Kirche in München. Nu presenteert BR-KLASSIK dit concert op cd. De release was op 30 september jongstleden, n.a.v. de 85ste verjaardag van Silvestrov. De vocale solisten zijn Priska Eser, sopraan, Jutta Neumann, alt, Andreas Hirtreiter, tenor en Wolfgang Klose en Michael Mantaj, bas.
Met “Maidan 2014” zet Valentin Silvestrov zijn langdurige samenwerking met ECM voort en presenteert hij een programma met koormuziek dat even actueel als dierbaar is voor de Oekraïense componist. Silvestrov, die in het voorjaar van 2022 zijn huis in Kiev na meer dan een halve eeuw moest verlaten, componeerde de belangrijkste muziek van Maidan, een ‘cyclus van cycli’, in de nasleep van “Euromaidan”, de golf van demonstraties die Oekraïne in 2014 trof. Zoals Tatjana Frumkis, een goede vriendin en musicoloog van de componist, opmerkt in de tekst van het bijbehorend boekje, “Valentin Silvestrov had voor die gebeurtenis nauwelijks belangstelling voor politiek”. Nu, zittend en zingend aan de piano, begon hij meteen aan zijn eigen muzikale ooggetuigenkroniek van de revolutie of zoals de componist zelf zei, “een spontane reactie op de gebeurtenissen die hij elke dag zag”.
Met liturgische passages en verzen van de Oekraïense dichter, Taras (Kobzar) Sjevtsjenko (1814-1861) biedt “Maidan” een schat aan melodieën. Elk van de vier cycli begint met variaties op het Oekraïens volkslied, verbonden door een terugkerend thema, dat verwijst naar de alarmbellen van de Sint-Michielskathedraal, die bij het begin van Maidan luidden voor de tweede keer in de geschiedenis. Tussen de alarmklokken door, klinken zachte klaagzangen, gezongen door maar weinig zangers tegelijk zoals in “And Glory, Mountain Blue, to You” van Taras Sjevtsjenko, en in het beklijvend “Give Rest, O Christ, to Thy Servants” (beide in Cyclus I) of door een woordeloze vocale compositie zoals “Elegy” in Cyclus IV. Vanwege de vele schakeringen en nuances, resoneert Silvestrovs muziek op de tekst van het Latijns “Lacrimosa” (Cyclus II) of “Prayer for Ukraine” (“God, bescherm de Oekraïne. Geef ons kracht, geloof en hoop”) in Cyclus IV, krachtiger dan woorden alleen kunnen overbrengen. In het kamerkoor scheiden individuele stemmen en groepen zangers zich organisch van het ensemble en wijken dan terug in het collectief, met betekenisvolle verzen en imperatieve melodieën, terwijl de frases van het koor stijgen en dalen.
Deze doordachte, gedifferentieerde behandeling van de stemmen geldt evenzeer voor “Four Songs”, “Diptych” en “Triptych”, op teksten van Taras Sjevtsjenko, die de 4 cycli in “Maidan 2014” opvolgen. Ze werden respectievelijk in 2014, 2015 en 2016, gecomponeerd. Taras Sjevtsjenko (foto), was dichter, folklorist, schilder, etnograaf en een politieke figuur, wiens schrijven wordt beschouwd als het fundament van de moderne Oekraïense literatuur. Destijds zorgde Sjevtsjenko’s fervent promoten van de onafhankelijkheid van Oekraïne ervoor dat hij politiek werd veroordeeld. Negen van zijn teksten, door Silvestrov getoonzet in “Four Songs”, “Diptych” (bv. uit “Testament” van Sjevtsjenko), en “Triptych”, vatten zijn turbulente tijd samen. Silvestrov droeg in 2014, zijn “Diptych” op aan de Euromaidan activist, Serhiy Gagikovych Nigoyan, die op 11 januari 2022, op 20-jarige leeftijd, gedood werd tijdens de rellen in de Mykhailo Hrushevskyi straat in Kiev.
Silvestrov componeerde de originele versies van “Maidan 2014”, zingend aan de piano. De koorversies, transformeerden zijn persoonlijke woede en verdriet tot een plechtig, gemeenschappelijk gedenkteken. “Het is geen toeval dat het einde van de Maidan 2014-cyclus, een Wit-Russisch wiegenliedje is”, vertelt Silvestrov. “Want ik kan noch wil het lawaai van deze verschrikkelijke oorlog herhalen. In plaats daarvan wil ik laten zien hoe kwetsbaar onze beschaving is. Ik probeer met mijn muziek een dag van vrede te bewaren. Vandaag, lijkt mij, zou dit het primair doel van kunst moeten zijn”.
Valentin Silvestrov Requiem Für Larissa Chor des Bayerischen Rundfunks Munich Radio Orchestra Andres Mustonen cd BR Klassik 900344
Valentin Silvestrov Maidan Kiev Chamber Choir with Mykola Hobdych cd ECM New Series 2359